Χάθηκε για πάντα το σπίτι της νεότερης Ωραίας Ελένης

Συντάκτης: 

Γεώργιος Κ. Λιακόπουλος*

Το θύμα δεν είναι άνθρωπος· είναι ένα σπίτι, ένα σπίτι με ψυχή μακραίωνη. Πρόκειται για ένα κτίσμα πιθανότατα του 18ου αιώνα, ένα αρχιτεκτονικό κόσμημα της Ανω Πόλης Κυπαρισσίας, περιοχής χαρακτηρισμένης ως ιστορικού τόπου (1979), στο καλντερίμι της οδού Ελένης Χαμέρη 10, περίπου 100 μ. από την είσοδο του κάστρου. Η ιστορία του πηγαίνει πίσω στα χρόνια της οθωμανικής παλινόρθωσης στην Πελοπόννησο μετά τη β' Βενετοκρατία (1685-1715). Ηταν ένα διώροφο λιθόκτιστο κτίριο με δίρριχτη ξύλινη στέγη καλυμμένη με κεραμίδια βυζαντινού τύπου. Το ισόγειο λειτουργούσε ως κατάστημα/εργαστήριο και ο όροφος ως κατοικία. Στην κύρια –δυτική– όψη του το πιο χαρακτηριστικό στοιχείο ήταν το σαχνισί στηριζόμενο σε δοκούς και αντηρίδες, το οποίο ήταν από τσατμά.

Οι εσωτερικοί διαχωριστικοί τοίχοι στον όροφο ήταν από συμπαγή τούβλα.

Στην όψη του εφαρμοζόταν η νεοκλασική συμμετρία των τριών ανοιγμάτων με την επιπλέον τοποθέτηση εξώστη στο κέντρο, από τον οποίο σώζονταν μέχρι πρότινος μόνο οι φθαρμένες ξυλοδοκοί. Ιδιαίτερο καλλιτεχνικό ενδιαφέρον προκαλούσε ο περίτεχνος ένθετος ξυλόγλυπτος διάκοσμος της πρόσοψης: γωνιακές παραστάδες στο σαχνισί, φαρδύ γείσο της στέγης με νεροσταλάκτες και φουρούσια, οδοντωτοί γεισίποδες, κουφώματα με πλαίσια διακοσμημένα με επίκρανα, ρόδακες κ.ά.

Οι δύο όροφοι δεν επικοινωνούσαν· το ισόγειο είχε πρόσβαση από το καλντερίμι, ενώ ο όροφος από έτερη οδό σε μεγαλύτερο υψόμετρο στο πίσω –ανατολικό– μέρος του κτιρίου.

Στον όροφο υπήρχε ξύλινη οροφή με μεγάλα τετράγωνα φατνώματα και πολύχρωμα ρομβοειδή σχήματα.

Οι πηγές και οι θρύλοι

Ο αρχιτέκτονας Γιώργος Κυριακόπουλος, στο άρθρο του «Παράλιες πόλεις. Καλαμάτα – Μεθώνη – Κορώνη – Πύλος – Κυπαρισσία. Αρχιτεκτονικές επιρροές», Ελευθερία Τραΐου (επιμ.), Μεσσηνία. Τόπος, χρόνος, άνθρωποι, τόμ. 1 (Αθήνα: Μίλητος, 2007), σ. 261, το περιγράφει ως εξής: «Το σπίτι με το σαχνισί στην οδό Ελ. Χαμέρη, στην καρδιά του εμπορικού κέντρου, στο οποίο αναφέρεται ο Τσελεμπί [Σ.τ.Σ. Οθωμανός περιηγητής του 17ου αι.], έχει κάτι μοναδικό. Παραδοσιακά οθωμανικά και κλασικιστικά μορφολογικά στοιχεία δένονται ιδανικά σε ένα άκρως αξιόλογο σύνολο».

Κατά την επικρατέστερη άποψη, το σπίτι αυτό συνδέθηκε κατά την ιστορική του πορεία με το υπαρκτό πρόσωπο της Ελένης Χαμεροπούλας ή του Χαμέρη, που έδωσε το όνομά της στην οδό.

Η Ελένη ήταν κόρη του γιατρού Χαμέρη από την Πάργα, ο οποίος τον 18ο αιώνα εγκαταστάθηκε στην Κυπαρισσία και παντρεύτηκε τη Μαριγώ Καστρινού.

Κατά την παράδοση, η «Ωραία Ελένη» των νεότερων χρόνων αγαπούσε τον Αυγερινό Χούντρα, αλλά φυλακίστηκε, επειδή δεν ανταποκρίθηκε στον έρωτα του Οθωμανού αγά της Κυπαρισσίας (Αρκαδιάς).

Μάλιστα η λαϊκή μούσα διέσωσε την ιστορία στο δημοτικό τραγούδι τσάμικου ρυθμού:

«Στο κάστρο βγαίνει ο Αυγερινός και στο παζάρι η Πούλια
στης Αρκαδιάς τον πλάτανο βγαίνει ο κατής και κρένει
και κρένει τους ανύπαντρους, όπου αγαπάει να παίρνει.
Να παίρνει ο Τούρκος τη Ρωμιά, Ρωμιός την Τουρκοπούλα.
Οποιος φιλήσει Τούρκισσα, φιλεί το κεραμίδι,
κι όποιος φιλήσει τη Ρωμιά, φιλεί το καριοφίλι.
Στο κάστρο βγαίνει ο Αυγερινός και στο παζάρι η Πούλια,
στα μπαλκονάκια τα ψηλά βγαίνει η Χαμεροπούλα.
Φορεί παντούφλες κόκκινες, ντυμένες με χρυσάφι
ο μάστορας που τα ’φτιασε δεν έκανε νισάφι…»

Η κατεδάφιση και τα ερωτήματα

Κι ενώ θα έμπαινε αισίως, αν και λαβωμένο από τον χρόνο, στον τρίτο αιώνα ζωής του, ένα ανοιξιάτικο πρωινό του τρέχοντος έτους γκρεμίστηκε από ανθρώπινο χέρι και τα ξυλόγλυπτά του κάηκαν σε παρακείμενο υπαίθριο χώρο. Η τελευταία ιδιοκτήτριά του (2012) θέλησε να το αναστηλώσει και ανέθεσε την εργασία σε πολιτικό μηχανικό της Κυπαρισσίας. Τον Σεπτέμβριο 2013 κηρύσσεται διατηρητέο μνημείο.

Στις 28 Απριλίου 2017 αρχίζουν οι εργασίες και στις 12 Μαΐου διακόπτονται, ύστερα από καταγγελία γείτονα προς την Υπηρεσία Νεωτέρων Μνημείων και Τεχνικών Εργων Δυτικής Ελλάδος, Πελοποννήσου και Νοτίου Ιονίου, η οποία διενεργεί αυτοψία στις 18 Μαΐου. Από αυτή διαπιστώνεται ότι έχουν μείνει μόνο δύο τοίχοι από το κτίριο, έχουν εκσκαφεί τα θεμέλιά του με αεροσυμπιεστή (compresseur d’air) και έχουν κατεδαφιστεί τμήματα του κτιρίου που έπρεπε να αποκατασταθούν.

Τα παραπάνω αποτελούν επεμβάσεις οι οποίες δεν συνάδουν με αποκατάσταση μνημείου και υλοποιήθηκαν καθ’ υπέρβαση εγκριτικής απόφασης (ανηρτημένη στη Διαύγεια με ΑΔΑ: 6ΧΝΤ465ΦΘ3-ΠΡΔ)· ελέγχονται δε από το άρθρο 66 του Ν. 3028/2002 «Για την προστασία των Αρχαιοτήτων και εν γένει της Πολιτιστικής Κληρονομιάς». Εκ του αποτελέσματος προκύπτει ότι παραβιάστηκαν οι περισσότερες από τις αποφάσεις της γνωμοδότησης του Τοπικού Συμβουλίου Μνημείων Πελοποννήσου, όπως αυτή εκφράστηκε στο υπ’ αριθ. 18 απόσπασμα της υπ’ αριθ. 2/16-3-2015 πράξης. Τα εύλογα ερωτήματα που ανακύπτουν αφορούν τη διαδικασία αδειοδότησης από τους αρμόδιους δημόσιους φορείς (Υπηρεσία Δόμησης Κυπαρισσίας και Τμήμα Προστασίας Νεωτέρων Μνημείων και Κινητών Πολιτιστικών Αγαθών της Υπηρεσίας Νεωτέρων Μνημείων και Τεχνικών Εργων Δυτικής Ελλάδος, Πελοποννήσου και Νοτίου Ιονίου):

▪ Οι κατατεθειμένες μελέτες αποκατάστασης του κτιρίου συντάχθηκαν με τη μέριμνα αρχιτέκτονα μηχανικού με εμπειρία σε αντίστοιχα έργα;

▪ Ικανοποιήθηκαν όλες οι παρατηρήσεις και οι όροι που καθορίστηκαν στην εγκριτική απόφαση της μελέτης αποκατάστασης;

▪ Αν όχι, τότε γιατί δόθηκε έγκριση έναρξης εργασιών;

▪ Οταν διαπιστώθηκε ότι προξενήθηκαν σοβαρές βλάβες και φθορές στο κτίριο, γιατί δεν ζητήθηκε αμέσως ειδική στατική μελέτη υποστήριξης των εναπομεινάντων στοιχείων του κτιρίου;

▪ Με ποιον τρόπο θα εξασφαλιστεί η ολοκληρωμένη και άρτια από τεχνικής και αισθητικής πλευράς αποκατάσταση του κτιρίου, σύμφωνα με τις εγκεκριμένες μελέτες και την κείμενη νομοθεσία;

Τι θα κάνει το υπουργείο;

Οπως και να ’χει, η συνέπεια είναι ότι ένα τοπόσημο για την Κυπαρισσία έδωσε τη θέση του σε ένα άδειο οικόπεδο.

Δεν ήταν ο συνήθης ύποπτος, ο χρόνος, που το λύγισε, αλλά η απληστία, η αυθαιρεσία και η έλλειψη παιδείας. Με τέτοιες πράξεις μένουμε ορφανοί και γδυτοί απέναντι σε έναν πολιτισμικό χειμώνα που ήδη μας έχει δείξει τα δόντια του. Ευελπιστώ ότι το υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού θα κινήσει όλες τις νόμιμες διαδικασίες, ώστε να εντοπιστούν οι υπαίτιοι και να υποστούν τις συνέπειες του νόμου… να φυλακιστούν οριστικά στο παρελθόν οι Ηρόστρατοι. Διαφορετικά θα αρκεστούμε να ανατρέχουμε στα φωτογραφικά άλμπουμ και στις αναμνήσεις μας οι υπόλοιποι, που το θαυμάσαμε και το αγαπήσαμε.

Πριν από χιλιάδες χρόνια, οι άνθρωποι που έζησαν σε αυτά τα μέρη έκαναν λόγο για τη φιλοκαλία (Θουκυδίδης διά στόματος Περικλή) και τον ανθρωποκεντρισμό (Πρωταγόρας). Αν θέλουμε να περηφανευόμαστε ότι είμαστε άξιοι απόγονοί τους, ας το αποδείξουμε προστατεύοντας τα μνημεία μας. Είναι το καθήκον κάθε ευαισθητοποιημένου και ευσυνείδητου πολίτη απέναντι στο (παν)ανθρώπινο κτήμα του πολιτισμού.

*δρ, Ιστορικός, Ελληνικό Ινστιτούτο του Πανεπιστημίου του Λονδίνου, Royal Holloway