ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΣ ΘΗΣΑΥΡΟΣ τα καλντερίμια με τις ιστορικές κατοικίες στην Άνω Πόλη Κυπαρισσίας

 

Με τη θέα του Ιονίου, με το φως της Πελοποννήσου, με το αναπόφευκτο βάρος της ιστορίας, βρεθήκαμε στις πλαγιές του όρους Ψυχρό. Χρειαστήκαμε δυόμισι ώρες, μέσω της νέας εθνικής οδού, για να φτάσουμε από την Αθήνα στην πανέμορφη Κυπαρισσία. Λιθόστρωτα φιδωτά καλντερίμια, περίτεχνα νεοκλασικά, πέτρινες κρήνες, λουλουδάτες αυλές, θέα στους ελαιώνες και τη θάλασσα. Η παλιά ή άνω πόλη, της Κυπαρισσίας είναι ξελογιάστρα.

Ανεβαίνοντας τον κεντρικό δρόμο που ενώνει τον νέο οικισμό με τον διατηρητέο, ένα δρόμο που οι ντόπιοι αποκαλούν «κόντρα», το τοπίο αλλάζει. Οι πολυκατοικίες του σύγχρονου οικισμού και η αυστηρή ιπποδάμεια ρυμοτομία, δίνουν τη θέση τους στα στενά φιδωτά δρομάκια και τα χαμηλά σπίτια. Πολλά από αυτά, πέτρινα με κεραμοσκεπές και μικρούς κήπους, γεμάτους με λουλουδιασμένους τενεκέδες, αποτελούν ιδανικό φόντο για ατελείωτες selfies. Ανάμεσά τους, νεοκλασικά, αλλά και πέτρινα αρχοντικά παραδοσιακής αρχιτεκτονικής με ξύλινα σαχνισιά, ψιθυρίζουν ιστορίες ευμάρειας, δημιουργίας και δύναμης.

Θα ακούσετε να την αποκαλούν και Αρκαδιά. Γιατί στην περίοδο των μεσαιωνικών χρόνων, η πόλη μετονομάστηκε, λόγω των πολλών Αρκάδων οι οποίοι βρήκαν καταφύγιο στην περιοχή, λόγω των σλαβικών επιδρομών που μαίνονταν στην Βόρεια και Κεντρική Πελοπόννησο.

Μία βόλτα στην ιστορία

Ανηφορίζοντας, ο δρόμος θα σας οδηγήσει από μόνος του. Στην είσοδο του κάστρου, εκεί «στης Αρκαδιάς τον πλάτανο», όπως είναι γνωστή η μικρή πλατεία, ο αιωνόβιος πλάτανος, αποτελεί σημαντικό τοπόσημο της πόλης, με την πανέμορφη Ελένη Χαμέρη να αφήνει εκεί την τελευταία της πνοή γιατί δεν δέχτηκε να γίνει γυναίκα του αγά της Αρκαδιάς.

Το κάστρο είναι σφραγίδα της παλιάς πόλης, αλλά και της ευρύτερης περιοχής, με την μυθολογία να το θέλει κτίσμα των γιγάντων. Διαθέτει κυκλώπεια τείχη και ιστορία που χάνεται στα βάθη των αιώνων. Έχει υποστεί πολλές καταστροφές αλλά και πλήθος ανακατασκευών από Τούρκους και Ενετούς. Μεγάλο ιστορικό ενδιαφέρον εμφανίζουν και τα ερείπια διαφόρων κτιρίων κοντά στο κάστρο. Ένα μικρό οθωμανικό λουτρό και το τζαμί του σουλτάνου Σουλεϊμάν στην ανατολική πλευρά του κάστρου, υπενθυμίζουν την μακραίωνη οθωμανική παρουσία.

Πολύτιμη πηγή πληροφοριών αλλά και ευχάριστη έκπληξη αποτελούν και οι σωζόμενες διάσπαρτες κρήνες της παλιάς πόλης. Από τις πιο γνωστές η παζαρόβρυση, γύρω από την οποία λάμβανε χώρα το περίφημο παζάρι της πόλης και η σταφυδόβρυση, σημείο όπου ολοκληρωνόταν οι αγοροπωλησίες της σταφίδας. Στον κεντρικό δρόμο που οδηγεί στην είσοδο του κάστρου, ξεχωρίζει ένα εξαιρετικό δείγμα βαλκανικής αρχιτεκτονικής με το γνωστό σαχνισί και πολλά ξυλόγλυπτα διακοσμητικά στοιχεία. Δυστυχώς το κτίριο είναι εγκαταλειμμένο και σε άσχημη κατάσταση. Θα το προλάβετε;

Οι ναοί

Η Αγία Τριάδα, αποτελεί τον ιστορικό ναό, χρονολογείται στο δεύτερο μισό του 19ου. αι. και βρίσκεται ακριβώς πάνω από τον κεντρικό δρόμο του οικισμού. Υπάρχουν στοιχεία που μαρτυρούν ότι χτίστηκε πάνω σε παλαιότερο κτίσμα το οποίο ανάγεται στον 15ο αι. Ιδανικό σημείο για προσευχή. Από την αυλή της εκκλησίας, η θέα προς τη θάλασσα αποτελεί ένα μικρό... θαύμα, με την απεραντοσύνη του Ιονίου μπροστά στα μάτια μας. Στην άλλη άκρη του οικισμού, στο νότιο τμήμα, ο κοιμητηριακός ναός της άνω πόλης, ο Άγιος Δημήτριος αποτελεί δείγμα της νεοκλασικής αρχιτεκτονικής εκκλησιών του τέλους του 19ου αι. Πολύ κοντά στη σημερινή σώζεται τμήμα παλαιού ναού, ο οποίος καταστράφηκε από τον Ιμπραήμ το 1825.

ΟΙ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΕΣ ΟΙΚΙΕΣ ΚΑΙ Η ΜΟΝΑΔΙΚΟΤΗΤΑ ΣΤΟ ΧΡΟΝΟ

1. Παραδοσιακές οικίες – παραδείγματα εφαρμογής Η Κυπαρισσία, πρωτεύουσα του νομού Μεσσηνίας το 1833 και Τριφυλίας το διάστημα 1899 με 1909, υπήρξε μια πόλη με ευδιάκριτο αστικό χαρακτήρα που αναπτύχθηκε πολεοδομικά στις αρχές του 20ου αι., με αποτέλεσμα το 1907, δίπλα στην πόλη των 6.000 περίπου κατοίκων, η οποία εκτεινόταν στην πλαγιά του λόφου και γύρω από το κάστρο, να εμφανιστεί και ένας νέος οικισμός με την ονομασία «Παραλία Κυπαρισσίας» και πληθυσμό 800 κατοίκους (εικ. 1, 2). Οι παραδοσιακές οικίες της Άνω Πόλης, στην πλειονότητά τους κατασκευές του 19ου και των αρχών του 20ου αι., διακρίνονται σε δυο βασικές κατηγορίες: στα «εν σειρά» κτίσματα, οικίες με καταστήματα στο ισόγειο, και σε σπίτια «πανταχόθεν ελεύθερα». Χτισμένα σε κεκλιμένο έδαφος, τα σπίτια είναι ισόγεια ή διώροφα, ενώ όταν η κλίση του εδάφους αυξάνεται, απαντούν και τριώροφες κατασκευές. Τα σπίτια με καταστήματα στο ισόγειο βρίσκονται συγκεντρωμένα εκατέρωθεν των κεντρικών καλντεριμιών και επί της πλατείας Αρκαδιάς. Τα κτήρια αυτά είναι στενομέτωπα, και σπανιότερα πλατυμέτωπα, στοιχείο που προκύπτει από την αξία του οικοπέδου που αποτιμάται μάλλον ως πρόσοψη. Φαίνεται ότι τα οικόπεδα πουλήθηκαν με το «zirai», οθωμανική μονάδα μέτρησης μήκους, (αντιστοιχεί με 0.75μ.) επί της όψης προς την πλατεία ή τα καλντερίμια, και έτσι εξηγείται το συνήθως στενόμακρο σχήμα των οικοπέδων. Την άποψη αυτή επιβεβαιώνει και το γεγονός ότι τα πλατυμέτωπα κτήρια που σώζονται (κυρίως στην Πλατεία Αρκαδιάς) είναι πλούσια αρχοντικά με νεοκλασικά συνήθως στοιχεία. Ωστόσο, ακόμη και σε στενομέτωπα κτήρια, και μόνον στην πρόσοψή τους, παρατηρείται ενίοτε η εφαρμογή νεοκλασικών στοιχείων (εικ. 3-4). Στους ορόφους απαντούν σαχνισιά, χαγιάτια, σκεπαστές βεράντες με συμπαγές συνήθως στηθαίο, αλλά και εξώστες, τα ξύλινα κιγκλιδώματα των οποίων έφεραν κατακόρυφα στοιχεία. Οι τζαμαρίες ήταν επίσης συνήθεις, ενώ σε παλαιές γκραβούρες εικονίζονται καμάρες και τοξωτά ανοίγματα στις όψεις, στοιχεία που διατηρούνται ελάχιστα στα σωζόμενα μέχρι σήμερα κτήρια. Οι πέργκολες δεν περιορίζονταν μόνο σε αυλές ή κήπους αλλά υπήρχαν και ισόγεια με πέργκολες στο δώμα. Συνήθως γινόταν χρήση ενός μόνον χαρακτηριστικού μορφολογικού στοιχείου στο ίδιο κτήριο ή στην ίδια όψη, υπάρχουν ωστόσο και εξαιρέσεις, όπως π.χ. ένα κτήριο με σαχνισί και εξώστη στην προέκτασή του. Η απόληξη της ξύλινης κεραμοσκεπούς στέγης διαμορφωνόταν με τρεις σειρές κεραμίδια, αλλά και με ξύλινα γείσα. Οι οικίες ήταν από λιθοδομές, ενίοτε με αραιή χρήση πλίνθων ή θραυσμάτων κεράμων. Στα αρχοντικά υπήρχαν περιθυρώματα και καλολαξευμένοι γωνιόλιθοι από την ίδια πέτρα ή από πωρόλιθο, ενώ σε αρκετές περιπτώσεις διαμορφώνονταν και γωνιακές αποτμήσεις. Οι εξωτερικές τοιχοποιίες συνήθως επιχρίονταν, ενώ άλλοτε η λιθοδομή του ισογείου ήταν μυστρισμένη και οι μπαγδαδότοιχοι των ορόφων έφεραν λείο σοβά. Ως λεπτομέρεια σε εμφανείς λιθοδομές, παρατηρείται επιχρισμένη ζώνη κάτω από την στέγη, η οποία προσέφερε προστασία από την υγρασία. Ίχνη των αρχικών χρωματικών αποχρώσεων των εξωτερικών τοίχων διατηρούνται σε αρκετά παλαιά κτίσματα, από τα οποία προκύπτει ότι αγαπημένα χρώματα ήταν η κίτρινη ώχρα, το βενετσιάνικο κόκκινο με παραλλαγές έως το ροδί, το μπλε και μπλε– γκρι χρώμα. Δείγματα από γαλάζιες ταινίες, χρώμα με γνωστό από παλιά αποτροπαϊκό χαρακτήρα, έχουν διασωθεί κάτω από τις στέγες ή στο σημείο διάκρισης των ορόφων. Ανάλογα ίχνη των αρχικών χρωμάτων διαθέτουμε και από επιμέρους αρχιτεκτονικά στοιχεία των οικιών, όπως κουφώματα, αυλόπορτες ή κιγκλιδώματα. Από τα δεδομένα που έχουμε, προκύπτει ότι, παρόλο που υπήρχαν και κτήρια με εμφανή τη λιθοδομή, όταν οι τοίχοι επιχρίονταν, κυριαρχούσε μάλλον η πολυχρωμία, ακόμα και σε έντονους τόνους. Ύστερα από τη γενική παρουσίαση των αρχιτεκτονικών χαρακτηριστικών της άνω πόλης, θα αναφερθούμε συνοπτικά στον τρόπο και στο βαθμό που αυτά αφομοιώνονται τελικώς στις περιπτώσεις ανακατασκευής, επισκευής ή ανέγερσης μιας νέας οικοδομής. Όσον αφορά στο καθεστώς προστασίας της Άνω Πόλης και στις μορφολογικές δεσμεύσεις που ισχύουν για τις νέες επεμβάσεις, αυτές απορρέουν από τους όρους δόμησης των οικισμών προ του 1923, τον χαρακτηρισμό της Άνω Πόλης ως ιστορικού τόπου1 και την κήρυξη ως αρχαιολογικού χώρου2 . Μετά το πέρασμα δεκαπέντε ετών από την κήρυξη της Άνω Πόλης Κυπαρισσίας ως αρχαιολογικού χώρου, παρουσιάζονται και σχολιάζονται χωρίς διάθεση αξιολόγησης, ορισμένα παραδείγματα νέων κατασκευών ή επεμβάσεων σε υφιστάμενα κτήρια. Θεωρούμε ότι τα αρχιτεκτονικά στοιχεία των παραδοσιακών οικιών που προαναφέρθηκαν, δεν μπορούν να επιβάλλονται πάντοτε ως πρότυπο και να είναι υποχρεωτική η υιοθέτησή τους από τις νέες κατασκευές. Συνιστούν περισσότερο πηγή έμπνευσης για τις καινούργιες οικοδομές, είτε αυτές κατασκευάζονται από παραδοσιακά υλικά, είτε από σύγχρονα που καταφέρνουν να έρχονται σε αρμονική συνύπαρξη με τα παλαιά. Ωστόσο, μέχρι στιγμής απουσιάζουν οι μελέτες εκείνες που προβάλλουν μια πιο σύγχρονη άποψη κατασκευής, και ως εκ τούτου τα παραδείγματα που ακολουθούν φέρουν λίγο ή πολύ μόνον στοιχεία απομίμησης των παραδοσιακών μορφολογικών χαρακτηριστικών ...