ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ -Οδηγός Αρχαιοτήτων αρχαίας Τριφυλίας και νυν Ολυμπίας

 

Εισαγωγή

Τὸ τμῆμα τῆς δυτικῆς Πελοποννήσου, που περιλαμβάνεται ἀνάμεσα στὰ δυὸ ποτάμια ᾿Αλφειό καὶ Νέδα, ὠνόμαζαν οἱ ἀρχαῖοι Τριφυλία. Ἡ χώρα εἶναι πεδινὴ καὶ εὐφορώτατη πρὸς τὰ παράλια καὶ ὀρεινὴ στὰ μεσόγεια, με κύρια βουνὰ τὴν Μίνθη (σημ. ΄Αλβαινα καὶ Σμέρνα) στὸ νότιο τμῆμα καὶ τὸν Λάπιθο στὸ μέσον. 

Στὴν προϊστορική- ἡρωικὴ ἐποχή, που τραγουδᾶ ὁ ῞Ομηρος, τὸ τμῆμα αὐτό ἀνῆκε στο βασίλειο τῶν Νηλειδῶν, ὀνομαστό γιά τήν σοφία καὶ ρώμη τῶν βασιλέων του. 

Στὶς ἀρχὲς τοῦ -6ου αι. περιέρχεται τὸ βόρειο τμῆμα τῆς Τριφυλίας στο κράτος τῆς Ηλιδος καὶ στὸν -5ου αι. ὁλοκληρώνεται ἡ ἐνσωμάτωση σ᾿ αὐτὸ καὶ τοῦ ὑπόλοιπου τῆς Τριφυλίας ὡς τὴν Νέδα. Εκτοτε καὶ ὡς τὸ τέλος τῆς ἑλληνορρωμαϊκῆς ἐποχῆς, ἡ Τριφυλία θὰ ἀνακτήση κατά καιρούς τμηματικά, ἢ στὸ σύνολό της, τὴν αὐτονομία της, ἀνάλογα με τις τύχες τοῦ κράτους τῆς Ηλιδος.
Στὰ χρόνια τῆς Ενετοκρατίας καὶ Τουρκοκρατίας, ἡ Τριφυλία ἦταν διοικητικά ἑνωμένη μὲ τὴν Μεσσηνία. Οἱ κάτοικοί της ὠνομάζονταν Τριφύλιοι, ἀπό τά τρία φῦλα στὰ ὁποῖα ἀνῆκαν, τοὺς Ἐπειοὺς ἢ Πυλίους, τους Μινύες ἢ Αρκάδες καὶ τοὺς Αἰτολοηλείους.
Γιὰ τὴν Τριφυλία οἱ ἀρχαῖες φιλολογικές πηγές ἀναφέρουν δέκαι ἕξη πολίσματα: Αρήνη ἢ Μάκιστος ἢ Σαμικόν, Αἰπύ, Αἴπιον ἢ Επιον, Αὐλών, Βώλαξ, Ἐπιτάλιον, Θρύον ἢ Θρυόεσσα, Λέπρεον, Νούδιον, Πτελεός, Πύργος, Στυλάγγιον, Σκιλλοῦς, Τυπανέαι, Ὕπανα καὶ Φρίξα. Ἐπίσης ἀναφέρουν οἱ πηγές πολλὰ ῾Ιερά. Τα σημαντικώ τερα εἶναι: τῆς Αλφειούσης ἢ Αλφειονίας Αρτέμιδος, τῶν ᾿Ανιγριάδων Νυμφῶν, τοῦ Σαμίου Ποσειδῶνος, τῆς Σκιλλουντίας Αθηνᾶς, τὸ ᾿Ασκληπιεῖον τοῦ Αὐλῶνος καὶ τὸ Ἱερὸ τοῦ 'Αδου.
Τὰ περισσότερα ἀπὸ τὰ πολίσματα αὐτὰ καὶ τὰ Ἱερὰ εἶχαν ίδρυθῆ ἤδη στὰ προϊστορικά χρόνια καὶ πολλὰ συνέχισαν την ζωή τους ὡς τὰ ρωμαϊκά χρόνια. Μόνο μερικὰ ἀπὸ τὰ πολίσματα καὶ ῾Ιερὰ ἔχουν ταυτισθῆ μὲ βεβαιότητα με σωζόμενα ἐρείπια ἀρχαίων θέσεων. Ωστόσο, ἐπιφανειακὲς ἔρευνες καὶ συστηματικὲς ἀνασκαφὲς ἔφεραν στὸ φῶς 80 θέσεις, που περιέχουν ἀρχαιότητες. ᾿Απὸ τὶς θέσεις αὐττὲς 50 τουλάχιστον περιέχουν ἐρείπια, που δείχνουν τὴν ὕπαρξη σ' αὐτὲς οἰκισμῶν. Πολλοὶ ἀπ᾿ αὐτοὺς βέβαια θὰ ἦταν μικρές κοινότητες, ὅπως ἄλλωστε ζοῦσαν οἱ Τριφύλιοι, σκόρπιοι καὶ αὐτάρκεις στην πλούσια γῆ τους, ἀποφεύγοντας τα μεγάλα κέντρα. Οἱ ὑπόλοιπες τριάντα θέσεις ἔδωσαν μεμονωμένα κτίρια ἢ τάφους ἢ ἀρχαῖα ἀντικείμενα καὶ δὲν ξέρομε ἂν σ᾽ αὐτὲς ὑπῆρχαν οἰκισμοί. Ὁ σύντομος ἐδῶ κατάλογος- ὁδηγὸς τῶν ἀρχαίων αὐτῶν θέσεων, ποὺ ἀκολουθεῖ, φιλοδοξεῖ νὰ κάνη γνωστές ὅλες τὶς θέσεις σὲ ὅσους ἐνδιαφέρονται νὰ μελετήσουν ἀπὸ κοντὰ τὴν πλούσια σὲ ἱστορικά μνημεία Τριφυλία, μνημεῖα ποὺ ἀντιπροσωπεύουν ὅλες τὶς φάσεις τῆς ἑλληνικῆς ἱστορίας, ἀπό τήν Νεολιθική εποχή, ὣς τα νεώτερα χρόνια.

Αρχαίοι Οικισμοί και Θέσεις

1. Λέπρεο: 

Πόλη τῆς νότιας Τριφυλίας, στὰ ὑψώματα τῶν τελευταίων ἀπολήξεων τοῦ βουνοῦ Μίνθη, πάνω ἀπὸ τὴν σημερινὴ Κοινότητα Λεπρέου (πρ. Στροβίτσι). Απέχει 7 χιλ. ἀπὸ τὴν θάλασσα καὶ 5 χιλ. ἀπὸ τὴν Κάτω Φιγάλεια (πρ. Ζούρτσα). Στὴ θέση κλειδί, ὅπου ἦταν κτισμένη, ἐδέσποζε τῆς πιὸ εὔφορης κοιλάδας τῆς Τριφυλίας, καὶ ἤλεγχε τους δρόμους ποὺ ὡδηγοῦσαν ἀπὸ τὴν Μεσσηνία πρὸς τὴν Ἠλεία, καὶ ἀπὸ τὴν θάλασσα πρὸς τὴν ᾿Αρκαδία. Γιὰ τὸν λόγο αὐτό διαδραμάτησε κατά τήν ἀρχαιότητα ἡγετικό ρόλο ἀνάμεσα σ' ὅλες τὶς Τριφυλιακές πόλεις. Ὑπῆρξε ἡ κύρια δύναμη ἀντίστασης τῆς Τριφυλίας στις κατὰ καιροὺς πιέσεις καὶ ἀπειλὲς τῶν γειτόνων της, ἄλλοτε τῶν Μεσσηνίων καὶ ἄλλοτε τῶν ᾿Αρκάδων, κυρίως ὅμως, καὶ κατὰ τὸ πιὸ μεγάλο μέρος τῆς ἱστορίας της, τῶν Ἠλείων. Ἐξ ἄλλου ἡ εὔφορη κοιλάδα της, τὸ Αἰπάσιον πεδίον, πού ἀρδευόταν ἀπὸ ἄφθονες πηγές, το μικρό θολοπόταμο, καὶ πρὸ πάντων ἀπὸ τὸ μεγάλο ποτάμι, τη Νέδα, ποὺ ἦταν τότε πλωτό, τῆς ἐξασφάλιζαν ἄφθονα ἀγαθά. Τέλος τὰ βουνὰ ποὺ τὴν περικλείουν, τῆς χάριζαν ἤπιο καὶ γλυκό κλίμα. Γιὰ τοὺς λόγους αὐτοὺς εἶχε τὴν φήμη «εὐδαίμονος χώρας».

Ὁ χῶρος τοῦ Λεπρέου φαίνεται ὅτι ἦταν κατοικημένος ἤδη στοὺς νεολιθικούς χρόνους, ὅπως συνάγεται ἀπὸ λίγα ὄστρακα τῆς ἐποχῆς αὐτῆς, ποὺ βρέθηκαν ἐκεῖ. Στην πρωτοελλαδική ἐποχὴ ὁ οἰκισμὸς φαίνεται πὼς εἶναι πιά ἀξιόλογος καὶ ἀπὸ τότε ἀναπτύσσε ται γοργὰ ὡς τοὺς ἱστορικούς χρόνους. Στις περιόδους αὐτὲς ἀνήκουν πολυάριθμα κινητά ευρήματα, που συγκεντρώθηκαν ἀπὸ ἁπλῆ ἐπιφανειακὴ ἔρευνα, καθώς ἐπίσης καὶ ἐρείπια κτιρίων. Ο προϊστορικὸς οἰκισμὸς ἦταν κτισμένος πάνω στὸν ἀπότομο και φυσικό ὀχυρό λόφο τοῦ σημερινοῦ χωριοῦ, πρὸ πάντων στὸ τμῆμα ὅπου βρί σκεται τώρα τὸ ἐκκλησάκι τοῦ ῾Αγίου Δημητρίου. Από ἐκεῖ προέρχονται ὡραιότατα ἀντιπροσωπευτικὰ ὄστρακα ΠΕ, ΜΕ και ΥΕ ἐποχῆς. Ἐκεῖ φαίνεται πὼς ἦταν καὶ ἡ ἀκρόπολη τοῦ προϊστορικοῦ που λίσματος. Ἡ πόλη τῶν ἱστορικῶν χρόνων, Γεωμετρικῶν μέχρι ὑστέ ρων Ρωμαϊκών χρόνων, ἀναπτύχθηκε στο παρακείμενο, πρὸς Β. τοῦ σημερινοῦ χωριοῦ, ὕψωμα, ἀγκάλιασε ὅμως καὶ τὸ λόφο τοῦ προϊστορικοῦ οἰκισμοῦ. Σ᾿ ὅλη αὐτὴ τὴν ἔκταση εἶδαν οἱ περιηγηταὶ τοῦ 18ου και 19ου αι. πολυάριθμα ἐρείπια κτιρίων. Πολλὰ ἀπὸ αὐτὰ σώζονται ἀκόμη καὶ σήμερα, ἐνῶ ἄλλα κατάστρεψε ἡ ἐντατική καλλιέργεια καὶ ἡ οἰκοδομική δραστηριότητα τῶν τελευταίων δεκαε τιῶν, ὅπως ἄλλωστε συνέβη καὶ στὴν λοιπὴ Ἑλλάδα.

Τὰ τείχη τῆς κλασσικῆς καὶ ἑλληνιστικῆς ἀκρόπολης, στὸ βόρειο ύψωμα, πάνω ἀπό τό σημερινό χωριό, σώζονται ἀκόμα σὲ ὕψος 4,20μ. καὶ σὲ ἱκανὴ ἔκταση, μὲ τοὺς τετράγωνους πύργους των ποὺ ἔχουν τετράγωνα ἀνοίγματα. Εἶναι κτισμένα μὲ ἐξαιρετικὴ ἐπιμέλεια, ἄλλα μὲ ὀρθογώνιους πώρινους ογκόλιθους κατὰ τὸ ἰσοδομικὸ σύστημα, που θυμίζουν τὰ τείχη τῆς Μεσσηνίας, καὶ ἄλλα κατά τὸ πολυγωνικό σύστημα. Στην πλαγιά Ν.Α. τοῦ ἴδιου υψώμα τος, πρὸς τὸ σημερινό χωριό, διατηροῦνται λείψανα τῆς κάτω πόλης. Στὸν χῶρο τῆς ἀκρόπολης σώζονται ἐπίσης τὰ ἐρείπια ἀξιόλογου περίπτερου ναοῦ, κλασσικῶν χρόνων. Δὲν εἶναι βέβαιο ἂν πρόκειται γιὰ τὸ ναὸ τῆς Δήμητρας ἢ τοῦ Λευκαίου (Λυκαίου) Διός, ποὺ ἀναφέρει ὁ Παυσανίας. Αλλους τρεῖς ναοὺς ἔφεραν στὸ φῶς οἱ ἀνασκαφὲς τοῦ Φρ. Βερσάκη.

Ανατολικώτερα τῆς ἀκρόπολης πάνω σὲ βράχο, σώζονται τὰ ἐρείπια μεσαιωνικού κάστρου (σημ. Παληόπυργος), κτισμένου μὲ ὑλικὸ ἀρχαίων κτιρίων. Στὸν ἀνατολικά τοῦ σημερινοῦ χωριοῦ λόφο τῆς προϊστορικῆς ἀκρόπολης, βρέθηκε μεγάλος υδρευτικὸς ἀγωγός, ἐν μέρει λαξευμένος στο βράχο καὶ ἐν μέρει κατασκευασμένος μὲ λίθινες πλάκες, ὑδατοδεξαμενὴ καὶ ἄλλα ἐρείπια κτιρίων, κλασσικῶν, ἑλληνιστικῶν καὶ ρωμαϊκῶν χρόνων.

Πολυάριθμοι εἶναι ἐπίσης οἱ τάφοι, θηκοειδεῖς, κεραμοσκεπεῖς καὶ κτιστοὶ μὲ τοῦβλα, ποὺ χρονολογοῦνται ἀπὸ τὴν ἀρχαϊκὴ ὡς τὴν ρωμαϊκὴ ἐποχή. Ο τάφος τοῦ Λυκούργου, γυιοῦ τοῦ ᾿Αλέου, καὶ ὁ τάφος τοῦ Καύκωνος, γυιοῦ τοῦ Λυκάονος, ποὺ ἀναφέρει δ Παυσανίας (5,5,5), δὲν εἶναι γνωστό ποῦ ἀκριβῶς ἔκειντο.

Ἡ ἀρχαία πηγή τῆς Αρήνης, στην κάτω πόλη, δίνει ἀκόμα καὶ σήμερα τὸ ἄφθονο νερό της στους κατοίκους τοῦ Λεπρέου.

Στὸ Λέπρεο φθάνομε ὅταν στο 40ο χιλιόμετρο τῆς ὁδοῦ Πύργου- Κυπαρισσίας καὶ ἀκριβῶς στὸ ὕψος τοῦ χωριοῦ Θολό, στρίψουμε πρὸς τὰ ἄνω, σὲ ἐπαρχιακὸ ἀσφαλτόστρωτο δρόμο, ποὺ ὁδη γεῖ πρὸς Κάτω Φιγαλείαν (Ζούρτσαν). Αφού διανύσουμε ἀπόσταση ἓξ χιλιομέτρων φθάνομε στο χωριό Στροβίτσι, ποὺ τελευταῖα μετωνομάσθη σὲ Λέπρεο. Σὲ ἀπόσταση ἑνός χιλιομέτρου ἀπὸ τὴ δυτικὴ παρυφὴ τοῦ χωριοῦ, ἀκολουθώντας τὸν ἀνηφορικό χωματόδρομο πρὸς τὸ χωριὸ Ταξιάρχαι Νοφκίτσα, συναντοῦμε τὰ τείχη τοῦ Λεπρέου.

Γιὰ νὰ πᾶμε στὸ σημεῖο ὅπου ἦταν ὁ προϊστορικὸς οἰκισμός, θὰ πρέπει νὰ διασχίσουμε τό χωριό Στροβίτσι (Λέπρεο) καὶ στὸ ἀνατολικὸ ἄκρο του νὰ ἀνεβοῦμε μικρό λόφο περὶ τὰ 30 μέτρα ὕψος, ὁπότε φθάνομε στον προναφερόμενο χώρο.

Περισσότερες λεπτομέρειες βλέπε «Τὸ ἀρχαῖον Λέπρεον», Ν. Γιαλούρη, Τόμος Β΄, Ολυμπιακῶν Χρονικών, σελίδα 11.

2. Πύργος(;): 

Δίπλα στο χωριό Αγιος Ηλίας, Ν.Δ. τοῦ Λεπρέου, στον λόφο που δεσπόζει πάνω ἀπὸ τὸν παραλιακό δρόμο Σαμικού- Κυπαρισσίας.

Οἰκισμὸς Α καὶ Ρ ἐποχῆς. Σώζονται λείψανα ρωμαϊκών χρόνων καὶ πολυάριθμα κινητά ευρήματα (ὄστρακα, ἀγγεῖα, ἐπιτύμβια καὶ ἀρχιτεκτονικά μέλη) Α.Κ.Ε. καὶ Ρ χρόνων. Στὸν χάρτη τοῦ Graefinghoff σημειώνονται στη θέση αὐτὴ «ἀρχαῖα ἐρείπια». Κατ' αὐτόν, καθὼς καὶ κατὰ τὸν Παπανδρέου, στὴ θέση αὐτὴ μπορεῖ νὰ ἦταν ἡ ἀρχαία πολίχνη «Πύργος».

Στὸ σημεῖο αὐτὸ φθάνομε, ὅταν στο 45ο χιλιόμετρο τῆς ὁδοῦ Πύργου Κυπαρισσίας καὶ στὸ ὕψος τοῦ χωριοῦ Γιαννιτσοχῶρι, ἀκολουθήσουμε χωματόδρομο καλὰ διατηρούμενο, ποὺ ὁδηγεῖ στὸ χωριὸ ῞Αγιος Ἠλίας, σὲ ἀπόσταση τριῶν χιλιομέτρων. Ἐκεῖ, στὴ θέση «ἐρείπια», θὰ συναντήσουμε την προναφερόμενη ἀρχαία θέση.

3. Θολοπόταμος: 

Σὲ λόφο κοντὰ στὴν ἀκτή, νότια τῶν ἐκβολῶν τοῦ Λεπρεατικοῦ Θολοπόταμου, ἀνατολικά τοῦ σιδηροδρομικοῦ σταθμοῦ τοῦ Θολοῦ. Οἰκισμός ΥΕ, Υ(;), E και P(;) χρόνων. Στὴ θέση αὐτὴ εἶδαν ὁ Κούρτιους καὶ ὁ Παπανδρέου ἀρχαῖα ἐρείπια, πού, κατὰ τὸν πρῶτον, μποροῦσαν νὰ ἀνήκουν στὸ λιμάνι τοῦ Λεπρέου.

Ὁ McDonald βρῆκε στη θέση αὐτὴ ὄστρακα ΥΕ, Κ καὶ Ε ἐποχῆς. Ωστόσο ἡ ἀκτὴ εἶναι ἐδῶ ἀνοικτή στοὺς ἀνέμους καὶ ἀκατάλληλη για λιμάνι˙ αὐτό πρέπει νά ἦταν στὶς ἐκβολὲς τῆς Νέδας (βλ. κατωτ. θέση 46). Λίγο πιο πέρα, πρὸς Α. σὲ ἀπόσταση 500 περίπου μ., στὴ θέση Βελανιδιά, ὑπάρχουν ἄφθονα κεραμίδια καὶ τάφοι.

Ὁ Θολοπόταμος βρίσκεται στο 40ό χιλιόμετρο τῆς ἐθνικῆς ὁδοῦ Πύργου Κυπαρισσίας, πολύ κοντὰ στὸν σιδηροδρομικό σταθμό Θολό.

4. Γιαννιτσοχώρι: 

Μέσα στὸ χωριό, στο λόφο ὅπου εἶναι κτισμένη ἡ ἐκκλησία του, 1.100μ. ἀπὸ τὴν ἀκτή: Οἰκισμὸς ΠΕ ἐποχῆς. Τὸ χωριὸ αὐτὸ βρίσκεται στο 45ο χιλιόμετρο τῆς ἐθνικῆς ὁδοῦ Πύργου Κυπαρισσίας.

4α. Β.Δ. τοῦ Γιαννιτσοχωρίου, σὲ ἀπόσταση περίπου 300μ., υπάρχουν στὴν ἐπιφάνεια τοῦ ἐδάφους ὄστρακα ρωμαϊκῆς ἐποχῆς. 

4β. Β. Γιαννιτσοχωρίου υπάρχουν στὴν ἐπιφάνεια τοῦ ἐδάφους ὄστρακα Ε(;) καὶ Ρ ἐποχῆς.

Ν.Δ. τοῦ Γιαννιτσοχωρίου, πλάϊ στη δεξιὰ ὄχθη τοῦ ποταμοῦ Νέδα, σὲ ἀπόσταση 30- 50μ. ἀπ᾿ αὐτὸν καὶ σὲ ἀπόσταση 200μ. ἀπὸ τὴν ἀκτή, ὑπάρχουν μαρμάρινα ἀρχιτεκτονικά μέλη (βάση κίονος, καὶ πελεκητοὶ ὀγκόλιθοι μαρμάρινοι), τοῖχος, περιβόλου ἴσως, ὄστρακα καὶ κέραμοι ὑστέρων ἑλληνιστικῶν καὶ ρωμαϊκῶν χρόνων. Τὰ ἐρείπια αὐτὰ ἀνήκουν πιθανὸν στὸ ἐπίνειο τοῦ Λεπρέου το Νούδιον, πολίχνη που καταστράφηκε κατὰ τὸν -5ου αι. καὶ προφανῶς ξαναχτίστηκε στὰ ἑλληνιστικά χρόνια.

5. Φόνισσα: 

Ν.Δ. τοῦ χωριοῦ, στὴν ἀριστερὴ ὄχθη του ποταμού Νέδα, στη θέση «῎Ασπρα Λιθάρια», 2 χιλ. ἀπὸ τὴν ἀκτή: Οἰκισμός ΜΕ και ΥΕ ἐποχῆς.

Στη θέση αὐτὴ φθάνουμε ὅταν χίλια μέτρα στα Νότια τῆς ὁδικῆς γέφυρας ἐπὶ τοῦ ποταμοῦ Νέδα (περίπου στο 46ο χιλιόμετρο τῆς λεωφόρου Πύργου Κυπαρισσίας) στρέψουμε πρὸς τὰ πάνω. ᾿Απὸ κεῖ μὲ χωματόδρομο δύο χιλιομέτρων, καλά διατηρούμενο, δ δηγούμεθα στὸ προαναφερόμενο σημεῖο.

6. Πρασιδάκι: 

Στοὺς ὑπερκείμενους ΒΑ τοῦ χωριοῦ Πρασιδάκι γηλόφους, δεξιὰ τοῦ ποταμοῦ Νέδα, στη θέση Λενικὸ ἢ Ελληνικό: Οἰκισμὸς ἀπὸ Α ἕως Ρ ἐποχῆς. Σώζονται λείψανα πολλῶν κτιρίων, τώρα ἐν μέρει καταχωσμένα. Πολλοί τάφοι θηκοειδεῖς καὶ πιθοειδεῖς, ποὺ ἦλθαν στὸ φῶς κατὰ καιροὺς ἀπὸ ἀροτρίωση, καταστράφηκαν ἀπὸ τοὺς περιοίκους. Τὰ πιὸ σημαντικὰ ὁρατὰ ἐρείπια εἶναι ναοῦ δωρικοῦ κλασσικῶν χρόνων, κτισμένου ἐπάνω σὲ ἄλλον ἀρχαϊκῶν χρόνων, ὅπως δείχνουν τὰ ἀναθήματα καὶ τὰ ἀρχιτεκτονικά κομμάτια ἀρχαϊκῆς ἐποχῆς ποὺ βρέθηκαν στὸ χῶρο τοῦ κλασσικοῦ ναοῦ. Ἐπίσης σώζονται λείψανα τοῦ τείχους τοῦ οἶκισμοῦ.

Στὸ χωριὸ αὐτό, πού βρίσκεται ἀνατολικά τοῦ Γιαννιτσοχωρίου θὰ πᾶμε μὲ χωματόδρομο τριῶν περίπου χιλιομέτρων, καλά διατηρούμενο.

Στὸν προαναφερόμενο ναό που βρίσκεται πάνω σὲ λόφο, σὲ ἀπόσταση δυὸ χιλιομέτρων περίπου ἀπό τό χωριό Πρασιδάκι, πρὸς τὰ βορειοδυτικά, θὰ πᾶμε με χωματόδρομο σχετικά καλό.

7. Ζούρτσα (σημ. Κάτω Φιγάλεια): 

Στη βόρεια παρ ρυφὴ τοῦ χωριοῦ. Κατὰ τὴν διαπλάτυνση τῆς ὁδοῦ πρὸς ῎Αλβενα, ἀποκαλύφθηκαν τάφοι Α και Ε χρόνων, που περιεῖχον ἀξιόλογα κτερίσματα χαλκᾶ καὶ πήλινα.

Στην κωμόπολη αὐτὴ φθάνουμε ὅταν στο 40ο χιλιόμετρο τῆς ἐθνικῆς ὁδοῦ Πύργου Κυπαρισσίας στρίψουμε ἀριστερά, πρὸς τὰ πάνω καὶ ἀφοῦ διασχίσουμε το χωριό Λέπρεο (Στροβίτσι) προχωρήσουμε πρὸς τὰ πάνω σὲ ἀπόσταση 10 χιλιομέτρων ἀπὸ τὴν κεντρική ἀρτηρία Πύργου Κυπαρισσίας.

8. ῎Αλβενα (Μίνθη): 

Στην κορυφὴ τοῦ βουνοῦ ᾿Αλβενα (αρχ. Μίνθη), (ὑψ. 1221). Ερείπια πιθανὸν τοῦ Ἱεροῦ τοῦ “Αδου ΚΕ καὶ Ρ χρόνων.

Στὸ χωριὸ αὐτὸ φθάνομε ὅταν στο 30ο χιλιόμετρο τῆς ἐθνικῆς ὁδοῦ Πύργου- Κυπαρισσίας καὶ στὸ ὕψος τῆς Κωμοπόλεως Ζαχάρως, ἀκολουθήσουμε τὸν ἐπαρχιακό δρόμο πρὸς τὸ ἐσωτερικὸ τῆς ἐπαρχίας (χωματόδρομος καλά διατηρούμενος) καὶ ἀφοῦ διατρέξουμε ἀπόσταση 15 χιλιομέτρων καὶ περάσουμε ἀπὸ τὰ χωριά Ροδινά (Γολέμι), Μηλέα (Σκλάβα) καὶ Τρύπες.

Στὸ Ἱερὸ τοῦ Αδου φθάνει κανεὶς ἀπὸ τὴν ᾿Αλβενα μὲ πεζή πολὺ δύσκολη ανάβαση πάνω στην Μίνθη (Βουνούκα).

9. Β.Α. τῆς Άλβενας, 

στο βουνό (υψ. 980μ.) σώζονται ἐρείπια μεσαιωνικά, γνωστά ὡς Χρυσούλι, ἢ Χρυτσούλι. Επίσης υπάρχουν διάσπαρτα ὄστρακα ρωμαϊκά.

Στὸ προαναφερόμενο σημείο φθάνομε ὅταν προχωρήσουμε βορειοανατολικὰ τῆς ᾿Αλβενας, περὶ τὰ 3 χιλιόμετρα σέ ἡμιονική οδὸ ποὺ ὁδηγεῖ στὴν Κάτω Φιγάλεια (Ζούρτσα). Ἐκεῖ στὸν αὐχένα που σχηματίζεται ἀπὸ τὸ βουνό τῆς Μίνθης (Βουνούκας) καὶ τὸ ἀπό τομο κωνικό βουνό, συναντοῦμε ἐρείπια δύο μικρῶν βυζαντινῶν ἐκκλησιῶν. Ἀπὸ τὸν αὐχένα αὐτὸν μὲ δυσκολώτατη ἀτραπό προχωροῦμε ανηφορικά μισή ὥρα καὶ φθάνουμε στο μεσαιωνικό κάστρο μὲ ἐρείπια κτιρίων μέσα καὶ ἔξω ἀπό τά τειχιὰ καὶ δυὸ στέρνες ἄριστα διατηρούμενες.

Τὸ κάστρο αὐτό ἔχει προσδιοριστῆ ἀπὸ τὸν καθηγητή Ν. Βέη σὰν τὸ Φραγκοβυζαντινό κάστρο Αράκλοβο.

Γιὰ τὸ Χρυσούλι ('Αράκλοβο) βλέπε «Ολ. Χρονικά», Τόμος Γ΄ σελίδα 105.

10. Βρεστός (Πτελέα;): 

Στις ΝΑ παραφυάδες τοῦ βουνοῦ Μίνθη. Σὲ πλάτωμα μὲ ἄφθονα νερὰ καὶ πλούσια βλάστηση, Α. τοῦ χωριοῦ Βρεστός σώζονται τὰ ἐρείπια αρχαίας πόλης: Ερείπια σπιτιῶν, δημοσίων κτιρίων καὶ θεάτρου. Τὰ τείχη τῆς πόλης μὲ τοὺς πύργους τους σώζονται σὲ πολλὰ τμήματα καὶ σὲ ἀρκετὸ ὕψος, περικλείοντας ἔκταση 500Χ 200μ. Αλλα κτίρια ἔχουν ἐπισημανθῆ ἐξωτερικὰ τοῦ τείχους σὲ πολλὰ μέρη καὶ ἀρκετή ἔκταση. Αφθονα ἐξ ἄλλου εἶναι τὰ διάσπαρτα ἀρχιτεκτονικά μέλη καὶ ἄλλα, κτισμένα σὲ ἀναλημματικούς τοίχους νεωτέρων χρόνων, καθὼς καὶ ὄστρακα καὶ ἄλλα κινητά ευρήματα Α μέχρι Ρ χρόνων. Τὰ ἐρείπια αὐτὰ ταυτίζει ὁ Ε. Meyer μὲ τὴν ἀρχαία πολίχνη Πτελέα.

Γιὰ νὰ πᾶμε στὸ χωριὸ αὐτὸ ξεκινοῦμε ἀπὸ τὴν κωμόπολη Κρεστένων καὶ στὴ δημοσία ὁδὸ Κρεστένων- Ανδριτσαίνης προχωροῦμε περὶ τὰ 30 περίπου χιλιόμετρα μέχρις ὅτου φθάσουμε στον καινούργιο οἰκισμό Λεύκη (Χάνια Κορμπᾶ). Στὸ σημεῖο τοῦ νέου οικισμοῦ θὰ στρίψουμε πρὸς τὰ κάτω καί, δεξιὰ καὶ μὲ χωματόδρο με καλά διατηρούμενο, φθάνουμε ὕστερα ἀπὸ ἓξ περίπου χιλιόμετρα στὸ προαναφερόμενο χωριό.

11. Αμυγδαλέαι: 

Στη θέση ῞Αγιοι Θεόδωροι τῆς Κοινότητας Αμυγδαλεῶν, δεξιά τῆς διερχόμενης στὸ σημεῖο αὐτὸ ὁδοῦ πρὸς Μυρώνεια. Βρέθηκε συστάδα κιβωτιόσχημων τάφων νεκροταφείου Κ χρόνων.

Γιὰ νὰ πᾶμε στὸ χωριὸ αὐτὸ θὰ ἀκολουθήσουμε τὴν ἴδια διαδρομὴ μὲ τὴ διαφορὰ ὅτι ἕνα χιλιόμετρο μετά το χωριό Λεύκη πέρνουμε ἄλλο χωματόδρομο καλά συντηρούμενο καὶ προχωρῶντας δύο περίπου χιλιόμετρα Νοτιά- ᾿Ανατολικὰ φθάνουμε στὸ προαναφερόμενο χωριό.  

12. Περιβόλια: 

Ν.Δ. τῆς κοινότητος Περιβολιών 1750μ., μεταξὺ αὐτῆς καὶ τῆς Παύλιτσας (σήμ. Ανω Φιγάλεια). Ερείπια ναοῦ Κ, Ε καὶ Ρ χρόνων.

12α. Φιγάλεια: 

Σημαντικὴ ἀρχαία πόλη στο νοτιοδυ τικώτερο ἄκρο τῆς ᾿Αρκαδίας, στη δεξιά ὄχθη τῆς Νέδας. Κτισμένη σὲ κοιλάδα που περιβάλλεται ἀπὸ βουνὰ καὶ βαθειές χαράδρες, εἶναι δυσπρόβλητη ἀπό ἐχθρό. Τὸ τεῖχος μὲ τοὺς πύργους του, ποὺ προστάτευε τὴν πόλη (μῆκ. 5 χιλιομ.) σώζεται σ' ὅλη του σχεδόν τὴν ἔκταση, σὲ ἀρκετὸ ὕψος. Ἡ ἀρχαία πόλη είναι τώρα θαμμένη κάτω ἀπὸ τὸ σημερινό χωριό ῎Ανω Φιγάλεια (πρ. Παύλιτσα), ποὺ εἶναι μάλιστα κτισμένο, ὅπως φαίνεται, πάνω στὸ χῶρο τῆς ἀρχαίας Αγορᾶς. Ωστόσο μένουν ὁρατὰ ἄλλα ἐρείπια κτιρίων καὶ μνημειακῶν οἰκοδομῶν, ἀνάμεσά τους καὶ ἡ ἀρχαία κρήνη ἀπὸ τὰ ἄφθονα νερά της υδρεύεται καὶ σήμερα τό χωριό. Ἐξ ἄλλου πολυάριθμα εἶναι τὰ διάσπαρτα σ᾿ ὅλη τὴν ἔκταση τῆς ἀρχαίας πόλης ἢ τὰ ἐντοιχισμένα στα σπίτια ἀρχιτεκτονικά μέλη καὶ ἐνεπίγραφες πλάκες, καθὼς καὶ τὰ πήλινα καὶ μεταλλικά κινητά εὑρήματα Γεωμετρικῆς μέχρι καὶ Ρωμαϊκῆς ἐποχῆς. Στην πολιτικὴ χώρα τῆς Φιγαλείας ἀνῆκε καὶ ὁ ναὸς τοῦ Ἐπικουρείου Απόλλωνος στις Βάσσες.

Λίγες εἶναι οἱ ἀρχαῖες εἰδήσεις γιὰ τὴ Φιγάλεια εἶναι ὡστόσο βέβαιο, ὅτι στὰ γεωμετρικὰ καὶ ἀρχαϊκά χρόνια εἶναι ἀξιόλογο πόλλισμα καὶ ἀπὸ τότε ἡ ζωή του συνεχίζεται ἀδιάκοπη ὣς τὰ βυζαντινὰ χρόνια. Γεωγραφικὰ καὶ πολιτικά συνδεομένη ἡ Φιγάλεια με τὴ Μεσσηνία, ὑπῆρξε τό καταφύγιο τῶν Μεσσηνίων μὲ τὸν ἀρχηγό τους ᾿Αριστομένη κατὰ τὴν περίοδο τοῦ πολέμου τῶν τελευταίων μὲ τοὺς Σπαρτιάτες, ποὺ δύο φορές κυρίευσαν τὴν Φιγάλεια. Στὸν -4ον αι. εἶναι ἡ Φιγάλεια σύμμαχος τῆς Σπάρτης καὶ στὰ -218 προσχωρεῖ στὴν ᾿Αχαϊκή Συμπολιτεία. Ἡ Φιγάλεια εἶναι ἰδιαίτερα ὀνομαστὴ γιὰ τὶς πανάρχαιες λατρείες καὶ τὰ ἱερά της, ποὺ δὲν ἔχουν ἀκόμα ἐντοπισθῆ. Ανάμεσα στις λατρείες αὐτὲς ξεχωρίζει ἐκείνη τῆς Δήμητρας Μελαίνης που λατρεύοταν σε σπηλιά κοντὰ στὴ Νέρα το λατρευτικό της ἄγαλμα την παρίστανε με κεφαλὴ ἵππου, ἱερότατου σύμβολου τῆς ἀρχαίας Μυθολογίας.

12β. Ναός Βασσῶν (Επικουρείου Απόλλωνος): 

Εἰναι κτισμένος στα νότια πρανή τοῦ Κοτυλίου ὄρους, σὲ ὑψόμετρο 1130μ., στην περιοχή τῆς ἀρχαίας Κοινότητας τῶν Βασσῶν, ποὺ ὑπάγονταν στὴν πόλη τῆς Φιγαλείας. Γύρω ἀπὸ τὸ ναό βρέθηκαν θεμέλια πολλῶν κτιρίων πολυάριθμα δὲ ἀρχιτεκτονικά μέλη καὶ ἔστρακα εἶναι σκόρπια σε μεγάλη ἀκτῖνα καὶ πρὸπάντων δυτικὰ τοῦ ναοῦ. Ἐξ ἄλλου κοντὰ στὴν κορυφή τοῦ Κοτυλίου, ΒΔ τοῦ ναοῦ τῶν Βασσῶν, σώζονται τὰ ἐρείπια δύο ἄλλων ναῶν ἀρχαϊκῆς ἐποχῆς, ἀφιερωμένων στην Αρτεμη καὶ στὴν ᾿Αφροδίτη. Ο ναός τοῦ Επικουρείου Απόλλωνος κτίσθηκε κατὰ τὸ τέλος τοῦ -5ου αἰ. στὴ θέση ἑνὸς παλαιοτέρου ἀρχαϊκοῦ ναοῦ τοῦ Ἀπόλλωνος. Εἶναι δωρικός περίπτερος (διαστ. 14,56X 38,22) μὲ πολλὲς ἰδιορρυθμίες, ποὺ τὸν κάνουν νὰ ξεχωρίζη ἀπὸ τοὺς λοιποὺς ἑλληνικούς ναούς. Ἡ ἐσωτερικὴ ὀργάνωση τοῦ ναοῦ, μὲ τὸ σηκὸ ποὺ στὸ βάθος του εἶναι ἀνοικτὸς πρὸς τὸ ἄδυτο, μὲ τὴν παρεμβολὴ ἑνὸς κορινθιακοῦ κίονος, τοῦ ἀρχαιότερου κορινθιακοῦ στὴν ἑλληνικὴ ἀρχιτεκτονική καὶ ἀκόμα ἡ ὑποδιαίρεση τῶν μακρῶν πλευρῶν τοῦ σηκοῦ σὲ πολλὲς κόγχες, μὲ τὴν παρεμβολὴ τῶν λίθινων ἀντηρίδων ποὺ δὲν χρειάζονται γιὰ τὴ στερέωση τῶν πανίσχυρων λίθινων τοίχων, δὲν μποροῦν νὰ ἀποδοθοῦν πάρα μόνο σὲ ἰδιάζοντες λατρευτικούς λόγους. Τὸ ἴδιο, σὲ θρησκευτικούς λόγους πρέπει νὰ ἀποδοθῆ ἡ θύρα πρὸς τὸ ἄδυτο στὴν ἀνατολικὴ πλευρὰ τοῦ ναοῦ καὶ ὁ προσανατολισμός ὁλόκληρου τοῦ ναοῦ ἀπὸ Β. πρὸς Ν.

Γιὰ νὰ πᾶμε στα προαναφερόμενα χωριά καί ἀρχαιολογικούς χώρους ἀρ. 12 και 12α, ξεκινοῦμε ἀπὸ τὴν πρωτεύουσα τῆς ἐπαρχίας ᾿Ανδρίτσαινα καὶ μὲ ἀσφαλτόδρομο, ἄριστα συντηρούμενο σὲ ἀπόσταση 14 χιλιομέτρων φθάνομε στό Ναό. ᾿Απὸ τὸ Ναὸ μὲ χωματόδρομο καλὰ διατηρούμενο, θα προχωρήσουμε πρὸς τὰ Νότια καὶ ἀφοῦ περάσουμε ἀπό τό χωριό Δραγώγι φθάνομε στα Περιβόλια (Γάρδιτσα). Απόσταση δρόμου ἀπὸ τὸ ναὸ 8 περίπου χιλιόμετρα. Γιὰ τὸ χωριό Ανω Φιγαλεία (Παύλιτσα) προχωροῦμε ἀπὸ τὰ Περιβόλια σε χωματόδρομο καλά διατηρούμενο περὶ τὰ 3 περίπου χιλιόμετρα.

᾿Απὸ τὸ συνοικισμό τοῦ χωριοῦ τῆς Ανω Φιγαλείας ποὺ λέγεται Νειοχώρι καὶ βρίσκεται στο Νοτιανατολικὸ ἄκρο του, κατωφερικὴ ἀτραπός χωμένη σὲ πλούσια καὶ ἄγρια βλάστηση, ὁδηγεῖ στὸ φαράγγι τῆς Νέδας. Ὕστερα ἀπὸ κοπιώδη καὶ ἐπικίνδυνη κατά βαση μισῆς ὥρας, φθάνομε στους καταρράκτες τοῦ ποταμοῦ. Λίγο πριν φθάσουμε σ᾿ αὐτοὺς δεξιά καθώς κατεβαίνουμε, ὑπάρχει σπήλαιο ποὺ τὸ λένε Κορωνιό. Στὴν ἴδια περιοχή υπάρχουν καὶ ἄλλα σπήλαια. Ανάμεσά τους πρέπει νὰ εἶναι καὶ τὸ ἀφιερωμένο στὴν Δήμητρα Μέλαινα, καθὼς καὶ τὸ ἄλλο ὅπου κατὰ τὴν παράδοση ἐγεννήθηκε ὁ πατέρας τῶν θεῶν καὶ τῶν ἀν θρώπων Δίας.

13. Λινίσταινα:

Δυτικὰ τοῦ χωριοῦ, σὲ λόφο, σώζεται κάστρο Κ, Ε, Ρ καὶ βυζαντινῶν (φραγκικῶν) χρόνων. Κοντά στὸ λόφο ὑπάρχουν ἄλλα ἐρείπια ἀρχαίων κτιρίων. Στὸ ἴδιο μέρος βρέθηκαν τάφοι με κτερίσματα Κ, Ε καὶ Ρ χρόνων. Στὴν ἐποχὴ τῆς Φραγκοκρατίας (τέλος 13ου καὶ ἀρχές 14ου αἰ.), ἡ Λινίσταινα εἰναι ἀξιόλογο κέντρο. 

Στα 1304 οἱ Ἕλληνες ἀποφασίζουν ἐδῶ νὰ ἐπαναστατήσουν κατὰ τῶν μέτρων ποὺ εἶχε λάβει ὁ πρίγκηπας Φίλιππος τῆς Σαβοΐας.

Γιὰ νὰ πᾶμε στο χωριό αὐτό ξεκινοῦμε ἀπὸ τὴν πρωτεύουσα τῆς ἐπαρχίας ᾿Ανδρίτσαινα καὶ ἀφοῦ προχωρήσουμε ἕνα περίπου χι λιόμετρο στὸ δρόμο ποὺ ὁδηγεῖ στὸ ναὸ τῶν Βασσῶν τοῦ Ἐπικουρείου Απόλλωνος, λίγο ἀκριβῶς πιὸ πάνω ἀπὸ τὸ συνοικισμό Πανεχῶρι τῆς ᾿Ανδρίτσαινας, θὰ στρίψουμε πρὸς τὰ δυτικὰ καὶ μὲ χωματόδρομο καλά διατηρούμενο σε 5 περίπου χιλιόμετρα φθάνομε στο προαναφερόμενο χωριό. Στο κάστρο τῆς Λινίσταινας, ἀκριβῶς πάνω ἀπὸ τὸ χωριό, ὁδηγεῖ ἀνηφορική ἀτραπός καὶ μὲ δυσκολία ἀρκετὴ ἀνεβαίνει κανεὶς πάνω σ' αὐτό.

14. Ν.Δ. Αλιφείρας: 

Σὲ λόφο που δεσπόζει τοῦ σημερινοῦ δρόμου πρὸς Σέκουλα, σώζονται ἐρείπια μνημειώδους κτιρίου (ὀρθοστάτες, κίονες, μέλη τοῦ θριγκοῦ) ἴσως ναοῦ Κ καὶ Ε χρόνων.

Γιὰ νὰ φθάσουμε στὸ σημεῖο αὐτό, ξεκινοῦμε ἀπὸ τὴν Ανδρίτσαινα καὶ ὁδεύομε πρὸς τὰ δυτικά, συναντοῦμε σὲ ἕνα περίπου για λιόμετρο τη διασταύρωση τοῦ δρόμου πρὸς Σέκουλα (ή τοποθετημένη πινακίδα ὁδηγεῖ σωστά) καὶ σὲ ἀπόσταση 500 μέτρα ανατολικὰ συναντοῦμε τὸ προαναφερόμενο κτίριο.

15. Αλίφειρα: 

Ν. τῆς κοιλάδας τοῦ ᾿Αλφειοῦ, στὰ σύ νορα Τριφυλίας καὶ Αρκαδίας, ἀξιόλογη πολίχνη μὲ ἀκρόπολη, στὸ βουνὸ ποὺ δεσπόζει ΝΔ τοῦ χωριοῦ Ρογκοζό. Τὰ ἐρείπια γνωστὰ ἀπὸ παλαιὰ σὰν κάστρο τῆς Νεροβίτσας, ἐταύτισε για πρώτη φορά δ Leake μὲ τὴν ἀρχαία Αλίφειρα καὶ οἱ ἀνασκαφές τοῦ ᾿Α. Ορλάνδου ἐπιβεβαίωσαν την ταύτιση αὐτή. Τὰ ἀρχαιότερα κινητὰ εὑρήματα ἀνέβαζαν τὴν ζωὴ τοῦ οἰκισμοῦ στα Γεωμετρικά χρόνια, ἐνῶ οἱ ναοὶ καὶ οἱ λοιπές οἰκοδομὲς τῆς ἀκρόπολης ἀνήκουν στην Α, Κ καὶ Ε ἐποχή ἐξ ἄλλου τα τείχη χρονολογοῦνται στὴν Κ καὶ Ε ἐποχή. Ἡ ζωὴ τῆς ᾿Αλίφειρας, πού κατὰ τὰ ἑλληνιστικά χρόνια εἶχε ἐνσωματωθῆ στὸ κράτος τῆς Ηλιδος, συνεχίσθηκε ὡς τὰ ὕστερα ρωμαϊκὰ χρόνια. Στὴν ἀκρόπολη σώζονται τὰ ἐρείπια τοῦ ᾿Ασκληπιού καὶ ἄλλες οἰκοδομές. Ἡ κάτω πόλη θὰ ἐκτεινόταν βόρεια καὶ ἀνατολικὰ τῆς ἀκρόπολης. Ἡ νεκρόπολη βρίσκεται ἀνατολικὰ στὴν παρυφὴ τῆς πόλης καὶ νότια τῆς ἀκρόπολης. Ἔχουν ἀνασκαφή με ρικοὶ ἰδιαίτερα μνημειώδεις τάφοι.

Γιὰ νὰ φθάσουμε στὸν ἀρχαιολογικό χῶρο τῆς ἀρχαίας Αλίφειρας θὰ ξεκινήσουμε ἀπὸ τὴν Ανδρίτσαινα καὶ ἀφοῦ προχωρή σουμε περὶ τὰ 5 χιλιόμετρα στη δημόσια ὁδὸ Ανδρίτσαινας Κρεστένων καὶ φθάσουμε στὸ Φαναρίτικο ποτάμι (τὸν ἀρχαῖο Κέλαδο) ἀκριβῶς στὸ σημεῖο αὐτὸ θὰ πάρουμε το δρόμο (χωματόδρομο καιλὰ διατηρούμενο) πρὸς τὸ χωριό Ρογκοζό (σημερινή Αλίφειρα), ἀφοῦ δὲ προχωρήσουμε περὶ τὰ δύο χιλιόμετρα παράλληλα μὲ τὸν Κέλαδο φθάνομε στις προσβάσεις τοῦ βουνοῦ πού βρισκόταν ἡ ἀρχαία πόλη. Ἡ ἀνάβαση στὸ βουνό τῆς ἀρχαίας Αλίφειρας, ὅπου τὰ ἀρχαῖα τείχη, ὡς καὶ ἡ ἀκρόπολη, γίνεται πεζή μέ ἀνηφορική ὁδὸ ὄχι καὶ πολὺ δύσκολη.

16. ΝΔ Αλιφείρας: 

Στην μεταξύ ᾿Αλιφείρας καὶ Ανδρίτσαινας εὔφορη κοιλάδα, στη θέση Καμπιά (περιοχή Φρύο) όπου μικρὸ ρεῦμα. Κατὰ τὴν καλλιέργεια φανερώθηκαν τάφοι καὶ ἐρείπια μεγάλου κτιρίου Κ, Ε καὶ Ρ χρόνων.

Στη θέση αὐτὴ πηγαίνομε ἀκολουθῶντας τὸ δρόμο Ανδρίτσαινας- Κρεστένων καὶ στὸ σημεῖο ὅπου συναντοῦμε τὸ Φαναρίτικο ποτάμι στρίβουμε γιὰ νὰ πᾶμε στο χωριό Ρογκοζό, σὲ ἕνα χιλιόμετρο ἀπόσταση, ἀπό τήν διασταύρωση, κοντὰ στὸν παληό νερόμυλο.

17. Σέκουλα: 

Στην παρυφή τοῦ χωριοῦ Σέκουλα, και τὰ τὴν διάνοιξη τοῦ δρόμου πρὸς ᾿Αλφειό, βρέθηκε κεραμοσκεπής τάφος ποὺ περιείχε τριφυλλόσχημη οινοχόη καὶ λύχνο Ε χρόνων.

Στὸ χωριὸ αὐτὸ φθάνομε ἀφοῦ προχωρήσουμε μισό χιλιόμετρο περίπου στὸ δημόσιο δρόμο Ανδρίτσαινας- Κρεστένων. Στο σημείο αὐτὸ διασταυρώνεται ὁ δρόμος πρὸς Σέκουλα θ᾿ ἀκολουθήσουμε τὸ δρόμο αὐτὸ (ἀσφαλτόστρωτο) καὶ σὲ ἀπόσταση 5 χιλιομέτρων φθάνομε στο χωριό.

18. Ἡραία: 

Στὸ χωριὸ ῞Αη- Γιάννης καὶ ὡς τὴν δεξιὰ ὄχθη τοῦ Αλφειοῦ ἐκτείνονται τὰ ἐρείπια τῆς πολίχνης μὲ ἰαματικὲς πηγὲς καὶ Ἱερὰ Α, Κ, Ε καὶ Ρ χρόνων. Στὴν Ε ἐποχὴ ὁ οἰκισμὸς φθάνει σε μεγάλη ἀκμή. Στὴν ἐποχὴ αὐτὴ ἀνήκουν ἀρκετὰ ψηφιδωτά δάπεδα καλῆς διατήρησης καὶ ἐξαίρετης τέχνης, ἐν μέρει μόνο ἀνασκαμμένα.

19. Λουτρὰ Ἡραίας: 

Οἰκισμὸς μὲ Ἱερὸ καὶ ἰαματικές πηγές· ἀνῆκε ἀσφαλῶς στὴν πολιτική χώρα τῆς Ἡραίας· Α, Κ, Ε καὶ Ρ χρόνων.

20. Καλλιθέα: 

Στη θέση Ματαραγκέϊκα (όπου σήμερα μικρὸς οἰκισμός), στὶς ἀνατολικές παραφυάδες τοῦ βουνοῦ Μίνθη, ποὺ δεσπόζει τῆς κοιλάδας τοῦ ᾿Αλφειοῦ, πάνω στο μεσογειακό δρόμο τῆς Τριφυλίας πρὸς τὴν Δυτική ᾿Αρκαδία. Βρέθηκαν κορινθιακοὶ στρωτῆρες ἀπό διαλυμένους τάφους Ρ χρόνων.

Στη θέση αὐτὴ φθάνομε ἀκολουθῶντας το δρόμο ᾿Ανδρίτσαινας- Κρεστένων, δυό χιλιόμετρα μετά το χωριό Καλλιθέα (Ζάχα).

21. Τρυπητή ἢ Κάστρο: 

Αξιόλογος οἰκισμὸς ΝΔ τοῦ χωριοῦ Τρυπητή (πρώην Μπιτσιμπάρδι), σε λόφο ὅπου ἡ ἀκρόπολη (έκταση κορυφῆς τοῦ λόφου 15μ. περίπου ἀπὸ Α πρὸς Δ καὶ 25μ. ἀπὸ Β πρὸς Ν.). Ὁ οἰκισμὸς σὲ μικρὴ ἀπόσταση ἀπὸ τὸν Αλφειό, ἐκτεινόταν καὶ στὰ πρανῆ τοῦ λόφου ποὺ εἶναι γεμᾶτα ὄστρακαι Α, Κ, Ε καὶ Ρ χρόνων. Επίσης σώζονται πολυάριθμα ἀρχιτεκτονικὰ μέλη (τετράγωνοι ὀγκόλιθοι καὶ σπόνδυλοι). Απὸ κεῖ προέρχονται χάλκινα ἀντικείμενα πρὸ πάντων νομίσματα, καθὼς καὶ πήλινες σίμες κλπ., που φυλάσσονται στὸ Μουσεῖο Ολυμπίας.

Στη θέση ῞Αγιος Ηλίας, σώζεται σειρὰ ἀπὸ τετράγωνους ὀγκόλιθους.

21α. Περιβόλα

Στὸ ἀνατολικό πρανές τοῦ λόφου, στη θέση Περιβόλα, βρέθηκαν ὄστρακα ΜΕ και ΥΕ χρόνων. Ἡ θέση εἶναι στρατηγική γιατί βρίσκεται στὸ πέρασμα ἀπὸ τὴν Τριφυλία στην Ἡραία καὶ τὴν λοιπή Αρκαδία. Γι' αὐτὸ ἡ οἴκησή της συνεχίζεται καὶ στὸν Μεσαίωνα στο σημερινό χωριό Τρυπητή, ὅπου δύο κεφαλάρια δίνουν ἄφθονο νερό, σώζονται μνημειώδη ἐρείπια τοῦ μεσαιωνικοῦ οἰκισμοῦ καὶ τῆς Μονῆς τῆς Ισοβας, ὅπως ὀνομάζονται αὐτ τὰ στὸ ἑλληνικὸ Χρονικό τοῦ Μορέως, γνωστά σήμερα μὲ τὸ ὄνομα Παλάτι ἢ Παλάτια. Ὁ ἐκεῖ ναὸς τοῦ ῾Αγίου Νικολάου εἶναι τῆς ἴδιας ἐποχῆς.

Γιὰ νὰ πᾶμε στο χωριό αυτό ξεκινοῦμε ἀπὸ τὰ Κρέστενα καὶ ἀφοῦ προχωρήσουμε 20 περίπου χιλιόμετρα πάνω στὴ δημοσία ὁδὸ Κρεστένων- Ανδρίτσαινας, μισό χιλιόμετρο μετὰ τὸ χωριὸ Πλατιάνα, θὰ στρίψουμε πρὸς τὰ ἀριστερά (ή τοποθετημένη πινακίδα μᾶς ὁδδηγεῖ σωστά) καὶ μετὰ ἀπό τή διαδρομή τεσσάρων περίπου χιλιομέτρων σε χωματόδρομο καλά διατηρούμενο φθάνομε στὸ προἀναφερόμενο χωριό. Απὸ ἐκεῖ θὰ προχωρήσουμε πρὸς τὰ δυτικά 300 περίπου μέτρα σε καλό χωματόδρομο γιὰ νὰ βροῦμε τὰ πελώρια κτίρια τῆς μεσαιωνικῆς μονῆς τῆς Ἴσοβας καὶ τὸ κεφαλάρι μὲ τὰ ἄφθονα νερά του.

Γιὰ τὴν ἀκρόπολη, ποὺ βρίσκεται σε λόφο ἀκριβῶς πάνω ἀπὸ τὸ χωριό, θὰ πάρουμε ἀτραπό πού ξεκινάει ἀπὸ τὸ χωριὸ καὶ βαδίζοντας ἀνηφορικὰ πρὸς τὰ νότια, σὲ ἀπόσταση μιᾶς ὥρας περίπου, φθάνομε στὸ χῶρο τοῦ κάστρου.

22. Τυπανέαι: 

Πόλη ὠχυρωμένη σε δυσπρόσιτη καὶ ψηλὴ ράχη τῶν ἀνατολικῶν ἀπολήξεων τοῦ βουνοῦ Λαπίθα, πάνω ἀπὸ τὸ χωριὸ Πλατιάνα. Η θέση τοῦ οἰκισμοῦ σέ τόσο ψηλό και δυσπρόσιτο μέρος, είναι σπάνια γιὰ ἑλληνική πόλη. Τῆς κάτω πόλης, ποὺ προστατευόταν μὲ τεῖχος ἐπίσης στα νότια πρανή τῆς ἀκρόπολης, σώζονταν ἐρείπια στὴν ἐποχὴ τῶν περιηγητῶν καὶ ὡς τὶς ἀρχὲς τοῦ 20οῦ αἰῶνα. Τὰ τείχη τῆς ἀκρόπολης μὲ πολλοὺς πύργους, κτισμένα μὲ μεγάλους πολυγωνικούς λίθους ὑστεροκλασσικῶν καὶ Ελληνιστικῶν χρόνων, σώζονται ἀκόμα σὲ ἀρκετὸ ὕψος. Ανάμεσα στὰ ἐρείπια κτιρίων τῆς ἀκρόπολης Α(;), Κ, Ε, Ρ χρόνων, ἄξιο ιδιαίτερης μνείας εἶναι τὸ θέατρο. Κοντὰ στὸ δυτικὸ ἄκρο τῆς ἀκρόπολης εἶναι κτισμένος ναΐσκος βυζαντινῶν χρόνων. Η θέση τῆς πόλης είναι σημαντική γιατὶ ἐδέσποζε στην περιοχή τῆς ὀρεινῆς Τριφυλίας καὶ ἤλεγχε τὸ δρόμο ἀπὸ τὴν Πισάτιδα πρὸς τὴν Μεγαλόπολη καὶ τὴν λοιπή Αρκαδία.

Στὸν ἀρχαιολογικό αὐτό χῶρο θὰ πᾶμε ὅταν, ξεκινώντας ἀπὸ τὰ Κρέστενα προχωρήσουμε πάνω στη δημοσία ὁδὸ πρὸς Ανδρίτσαινα ὡς τὴν Πλατιάνα, ποὺ ἀπέχει ἀπὸ τὰ Κρέσταινα περίπου 20 χιλιόμετρα. Στὸ ἄκρο τοῦ χωριοῦ τῆς Πλατιάνας, στὸ σημεῖο ποὺ βρίσκεται ἡ παληά ἐκκλησιά του, θὰ πάρουμε τὸ ἀνηφορικό μου νοπάτι ποὺ μέσα σὲ ὀργιαστική βλάστηση καὶ μὲ ἀνάβαση σχεδὸν κατακόρυφη μισῆς ὥρας, θὰ μᾶς ὁδηγήση στο κάστρο.

23. Κομποθέκρα: 

Στὸ βουνὸ Λάπιθο, Β. τοῦ χωριοῦ Κομποθέκρα, στη θέση Ψιλολιθάρια (σὲ ὕψ. 755μ.). Υπάρχουν ἐρείπια Ἱεροῦ καὶ ναοῦ τῆς Λιμνάτιδος Αρτέμιδος καὶ ἑνὸς ἄλλου μια κρότερων διαστάσεων. Ὁ ναὸς τῆς ᾿Αρτέμιδος, δωρικός περίπτερος, εἶναι τοῦ -5ου αι. Τα κινητά ευρήματα ποὺ ἔχουν κατά καιρούς βρεθῆ στὸν χῶρο αὐτὸν εἶναι Γ(;) καὶ Α μέχρι Ρ ἐποχῆς.

Στὸ χωριὸ αὐτὸ φθάνομε, ὅταν ξεκινῶντας ἀπὸ τὴν κωμόπολη Ζαχάρω, ἀκολουθήσουμε τὴν ἐπαρχιακὴ ὁδὸ πρὸς τὸ ἐσωτερικὸ τῆς ἐπαρχίας (χωματόδρομος καλά διατηρούμενος) καὶ ἀφοῦ διαχ τρέξουμε 2 περίπου χιλιόμετρα, στρίψουμε ἀριστερὰ καὶ περάσου με τὸ χείμαρρο που φέρνει τὸ ὄνομα Μπουκαρῖνο 2 χιλιόμετρα ἀκόμα μετὰ ἀπὸ τὸν χείμαρρο αὐτὸν φθάνομε στὸ προαναφερόμε να χωριό.

Απὸ κεῖ μὲ ἀτραπό δύσβατο ὁδηγούμεθα στὰ βορεινὰ τοῦ χωριοῦ, ὅπου βρίσκονται τὰ ἐρείπια τοῦ Ναοῦ τῆς ᾿Αρτέμιδος.

24. ΝΔ Γκρέκας: 

Στὸ διάσελο ανατολικά τοῦ χωριού Σμέρνα, στο δρόμο προς Γρύλλο (πρ. Μούντριζα), ὑπάρχουν ἐρείπια κτιρίου ναοῦ;) Κ χρόνων. Στη θέση αὐτὴ ἀναφέρει ὁ Ε. MEYER θραύσματα κεράμων καὶ ὄστρακα μελαμβαφῆ Κ χρόνων.

Στὸ σημεῖο αὐτὸ πᾶμε ὅταν, ξεκινώντας ἀπὸ τὰ Κρέστενα πάνω στὸ δημόσιο δρόμο Κρεστένων- Ανδρίτσαινας καὶ στὸ 10ο περίπου χιλιόμετρο στρίψουμε πρὸς τὰ δεξιὰ σὲ δρόμο ανηφορικὸ ἀλλὰ φτιασμένο με τσιμέντο καὶ σὲ 2 χιλιόμετρα φθάσουμε στο χωριό αυτό. Απὸ κεῖ μὲ ἀτραπό δύσβατο κάπως καὶ μέσα σὲ ὀργιώδη βλάστηση θὰ προχωρήσουμε 1.000 μέτρα Νοτιοδυτικά.

25. Κακόβατος: 

ΝΔ τῆς Ζαχάρως καὶ ΒΔ τοῦ Λεπρέου. Στις δυσμικές παραφυάδες τοῦ βουνοῦ Μίνθη. Κατὰ τὶς συστηματικὲς ἀνασκαφὲς τοῦ DOERPFELD βρέθηκαν λείψανα ἀκρόπολης καὶ κάτω πόλης τῆς ΜΕ, ΥΕ χρόνων καθώς καὶ θολωτῶν τάφων ΥΕ χρόνων. Στους πρόποδες δυτικὰ τοῦ οἰκισμοῦ βρίσκονται ὄστρακα καὶ πήλινα εἰδώλια Κ, Ε καὶ Ρ χρόνων. Δ. τῆς θέσης αὐτῆς καὶ 100μ. Δ. τῆς ἐθνικῆς ὁδοῦ ὑπάρχουν ἀρχιτεκτονικά τεμάχια καὶ ἐρείπια κτιρίων Ε χρόνων. Πολλὰ ἀπὸ τὰ ἀρχιτεκτονικά μέλη εἶναι τώρα ἐντοιχισμένα στα σπίτια τῆς περιοχῆς.

26. Λόφος ὑψ. 140μ.: 

ΒΑ τοῦ Κακοβάτου, σώζονται λείψανα ἀρχαίου οἰκισμοῦ, ἴσως Ἱεροῦ Κ μέχρι Ρ(;) χρόνων. Στὸν ἀρχαιολογικό αὐτὸ χῶρο τοῦ χωριοῦ Κακόβατος φθάνομε ὅταν, ξεκινώντας ἀπὸ τὴ Ζαχάρω καὶ προχωρῶντας στὴν ἐθνικὴ ὁδὸ Πύργου Κυπαρισσίας, στο 250 περίπου χιλιόμετρο, στρίψουμε 1 πρὸς τὰ πάνω καὶ ἀριστερά, στο δρόμο που πηγαίνει στην Καλυδώνα σὲ ἀπόσταση 200 μέτρων ἀπὸ τὴν ἐθνικὴ ὁδὸ συναντοῦμε τοὺς προαναφερόμενους θολωτούς τάφους.

27. Γυφτόκαστρο: 

Σὲ λόφο νότια τοῦ χωριοῦ Καλύδωνα. Τὴν κορυφή του περιβάλλει τεῖχος κτισμένο με μικρές πέτρες χωρὶς ἀμμοκονία, σωζόμενο σὲ πολλὰ μέρη μέχρι 3μ. ὕψος καὶ πάχος 2μ. Εσωτερικὰ τοῦ κάστρου ὑπάρχουν πολλὰ οἰκοδομήμα τα που χωρίζονται με μεσότοιχο σε δύο συγκροτήματα, ἐνῶ ἐξωτερικά του πρὸς Α. σώζονται λίγα λείψανα κατοικιών. Στὴ ΝΑ γωνία τοῦ τείχους ὁ Παπανδρέου διέκρινε ἴχνη πύλης καὶ ἐπίσης ἴχνη πύργων πρὸ πάντων στὸ Α. καὶ Β. μέρος τοῦ τείχους. Απὸ τὴν πτωχὴ καὶ ἁπλῆ τοιχοδομία δὲν εἶναι δυνατή η χρονολόγηση τοῦ Κάστρου, ὡστόσο ὁ SPERLING συγκέντρωσε μερικὰ ὄστρακα Κ καὶ Ε χρόνων, ὅπως πιστεύει, τονίζει ὅμως ὅτι δὲν πρόκειται ἐδῶ γιὰ πραγματικὸ οἰκισμό, ἀλλὰ μᾶλλον γιὰ προσωρινό καταφύγιο κτισμένο μὲ σπουδή: «THERE WAS UN DOUBTEDLY NO REAL SETTLE- MENT HERE BUT ONLY A HASTLY FORTIFIED REFUGE OR OUTPOST».

Στη θέση αὐτὴ φθάνομε ὅταν, ξεκινώντας ἀπὸ τὴν κωμόπολη Ζαχάρω καὶ ὁδεύοντας στὴν Ἐθνικὴ ὁδό Πύργου- Κυπαρισσίας σὲ ἀπόσταση 6 περ. χιλιομέτρων από τη Ζαχάρω, στρίψουμε ἀριστερὰ πρὸς τὰ πάνω καὶ ἀκολουθήσουμε τον καλά διατηρούμενο χωματό δρομο ὡς τὸ χωριό Καλύδωνα. Από τό χωριό αὐτό, σέ ἀπόσταση 500 μέτρα πρὸς Νότον βρίσκεται το προαναφερόμενο κάστρο.

28. Βολίμια: 

Θέση σὲ λόφο περίπου 500μ. νότια της Ζαχάρως. Περιέχει ἄφθονα ὄστρακα καὶ κεραμίδια Ε(;) ἢ Ρ(;) χρόνων. Στη θέση αὐτὴ φθάνομε ὅταν προχωρήσουμε 500 μέτρα πρὸς τὰ Νότια τῆς Ζαχάρως.

29. Γρασιδιά: 

Θέση Ν. τῶν Βολιμιῶν (άρ. 28) μὲ κεραμοσκεπεῖς τάφους Ρ χρόνων. Στη θέση αὐτὴ φθάνομε ὅταν προχωρήσουμε ἀπὸ τὴν προαναφερόμενη θέση Βολίμια 500 μέτρα στὰ Νότια.

30. Καμένα Αλώνια: 

Στη ΒΑ παρυφή τοῦ χωριοῦ Ζαχάρω, σὲ λόφο, μικρὸς οἰκισμός. Στα πρανή τοῦ λόφου ἡ πηγή Κρουνοί Καλλιρόης. Η κορυφή του λόφου εἶναι ἀπὸ τὶς βροχὲς ἀπογυμνωμένη ἀπὸ κάθε ἴχνος ἀρχαίου, ἐνῶ τὰ πρανή κυρίως πρὸς τὴν πηγή, εἶναι γεμάτα ὄστρακα, ὅλα ΥΕΙΙΙ Β ἐποχῆς. Κατὰ τοὺς MC DONALD και HOPE SIMPSON: «THIS SEEM TO HAVE BEEN A RATHER UNIMPORTANT SITE, COMPARED TO ITS NEIGHBOUR AT KAKOVATOS».

Στη θέση αὐτὴ φθάνομε ἀπό τή Ζαχάρω, ἀφοῦ προχωρήσουμε πρὸς τὰ Β.Α. 500μ. ἀπὸ τὴν κωμόπολη.

31. Ἱερό Ανιγριάδων 

Νυμφῶν μέ πηγές ἰαματικές, στις δυτικές υπώρειες τοῦ βουνοῦ Λαπίθα Ν. τοῦ Σαμικοῦ. Τὰ ἰαματικὰ νερὰ ἀναβλύζουν ἀπὸ δύο σπηλιές, ἀπό τή μία θερμά γιὰ δερματικὲς καὶ ρευματικές νόσους καὶ ἀπὸ τὴν ἄλλη γιὰ ἠπατικές. Απὸ τὰ κτίσματα τοῦ Ἱεροῦ σώζονται θεμέλια μόνο μέσα στην πρώτη σπηλιά, καθὼς καὶ «ἴχνη πλίνθων καὶ ἀμμοκονίας ὑπεράνω τοῦ κοίλου ἐπὶ τῆς θόλου τοῦ βράχου». Τα θεμέλια χρονολογεῖ ὁ Ν. Ζαφειρόπουλος (προφορική εἴδηση) στὴν Κ καὶ Ε ἐποχή. Τὸ ἱερὸ σὲ λειτουργία τουλάχιστον ἀπὸ τὴν Αρχαϊκή, ἂν ὄχι ἀπὸ τὴν Γεωμετρικὴ ἐποχή, συνέχισε τη ζωή του ὡς τὰ ΥΡ χρόνια.

Στὸ πασίγνωστο αὐτὸ ἱερὸ τῶν Ανιγριάδων νυμφῶν, τὰ γνωστότατα Λουτρά Καϊάφα, φθάνομε ὁδεύοντας πάνω στὴν ἐθνικὴ ὁδὸ Πύργου- Κυπαρισσίας καὶ ἕνα χιλιόμετρο πρὸ τῶν λουτρῶν ἀκολουθήσουμε μικρή ασφαλτόστρωτη παρακαμπτήριο 1.000 μέτρων, στις ὑπώρειες τοῦ Λαπίθα. Επίσης ἀπὸ τὴν κωμόπολη τῆς Ζαχάρως φθάνομε στὰ λουτρά Καϊάφα ἀκολουθῶντας ἀσφαλτόστρωτο δρόμο πρὸς τὰ δυτικὰ περὶ τὰ 7 χιλιόμετρα. Τέλος καὶ σιδηροδρομικῶς φθάνομε στον Καϊάφα, ὁπότε γιὰ νὰ πᾶμε στὰ σπήλαια τῶν λουτρῶν θὰ διασχίσουμε τὴ λίμνη τοῦ Καϊάφα με βενζινάκατο.

32. Σαμικόν. 

Πόλη μὲ ἀκρόπολη. Ἡ ἀκρόπολη στὸ βουνό τῶν δυτικῶν παραφυάδων τοῦ Λαπίθα ἡ πόλη ἁπλώνεται στὰ πρανῆ τοῦ βουνοῦ ὡς τὴν ἀκτὴ τοῦ Ιονίου. Τα τείχη τῆς ἀκρόπολης τοῦ -4ου αἰ. σώζονται σε μεγάλη ἔκταση καὶ σὲ μερικά τμήματα σχεδὸν ἀκέραια μὲ τὶς πυλίδες τους, ἐσωτερικὰ τοῦ τείχους διακρίνονται τὰ λείψανα πολλῶν κτιρίων. Ἡ πόλη καὶ ἀκρόπολη χρονολογοῦνται, σύμφωνα μὲ τὰ κινητά ευρήματα καὶ τὰ κτίρια ἀπὸ τὴν Α ὡς τὴν Ρ ἐποχή. Βρέθηκαν ὅμως στὴν ἀκρόπολη καὶ ὄστρακα YEIII ἐποχῆς. Οἱ McDonald και Hope Simpson πιστεύουν ὅτι ὁ χῶρος τῆς ἀκρόπολης δὲν εἶχε οἰκισμό στην προϊστορική εποχή, ἀφοῦ αὐτός ἔχει ἐντοπισθῆ στοὺς πρόποδες τοῦ βουνοῦ, στὴ θέση Κλειδί δέχονται ὡσε τόσο δυνατό, ὅτι ἦταν στὸ χῶρο τῆς ἀκρόπολης τοῦ Σαμικοῦ ἕνας πύργος- σκοπιά γιὰ τὸν οἰκισμὸ τοῦ Κλειδιοῦ. Τμῆμα τῆς κάτω πόλης τοῦ Σαμικοῦ βρίσκεται τώρα μέσα στη λιμνοθάλασσα τοῦ Σαμικοῦ ποὺ ἔχει σχηματισθῆ ἀπὸ τὸν Μεσαίωνα καὶ εἶναι ὁρατὸ τοὺς καλοκαιρινούς μήνες, ὅταν τὰ νερὰ ὑποχωροῦν.

Ο προϊστορικὸς οἰκισμὸς ποὺ λεγόταν διαδοχικά Μάκιστος, Αρήνη καὶ τέλος Σαμία ή Σαμικόν ἦταν περιωρισμένος στο βράχο τοῦ Κλειδιοῦ, στους δυτικούς πρόποδες τῆς κλασσικῆς ἀκρόπολης σώζονται λείψανα κυκλώπειου τείχους ποὺ στις μέρες τοῦ Dörpfeld διατηρούνταν καλλίτερα. Στὴν ἐπιφάνεια τοῦ λόφου εἶναι διάσπαρ τα ὄστρακα ΠΕ ἕως ΥΕ ἐποχῆς. Στους βόρειους πρόποδες τοῦ Κλειδιοῦ ἀνασκάφτηκε τύμβος μὲ τάφους και πλούσια κτερίσματα ΜΕ ἕως ΥΕΙΙΙ ἐποχῆς.

Ἡ θέση τοῦ Σαμικοῦ εἶναι στρατηγικώτατη, ὄχι μόνο γιατί κυριαρχεῖ τῆς κοιλάδας τοῦ Σαμικοῦ, ἀπὸ τὶς πιὸ εὔφορες τῆς Ἠλείας, ἀλλὰ πρὸ πάντων γιατί δεσπόζει τοῦ δρόμου ἀπὸ Πισάτιδα πρὸς Τριφυλία καὶ δυτική Μεσσηνία. Γιὰ τὸ λόγο αὐτὸ καὶ στὰ Μεσαιωνικὰ χρόνια ἦτο τὸ Κλειδὶ ὠχυρωμένο, ὅπως δείχνουν λίγα λείψανα τῆς ἐποχῆς αὐτῆς γνωστά σήμερα μὲ τὸ ὄνομα Καζάρμα,

Στὸ χωριὸ αὐτό, πού βρίσκεται πάνω στὴν ἐθνικὴ ὁδὸ Πύργου- Κυπαρισσίας, εὔκολη εἶναι ἡ μετάβαση ἀπὸ τὸν Πύργο καὶ Κρέστενα καὶ ἀπὸ τὴν Κυπαρισσία. Στὴν ἀκρόπολη τῆς ἀρχαίας Σαμίας φθάνει κανεὶς ὅταν ξεκινήσει ἀπὸ τὸ σημεῖο ποὺ ἀρχίζει ἡ παρακαμπτή ριος γιὰ τὶς λουτροπηγὲς ἀπὸ Δυτικά, στὶς ὑπώρειες τοῦ Λαπίθα, ὅπου τὸ ἀνηφορικό καὶ δύσβατο μονοπάτι, ποὺ ὁδηγεῖ ὕστερα ἀπὸ ἀνάβαση μισῆς ὥρας στα τείχη του κάστρου.

33. Ανάμεσα στο λόφο τοῦ Κλειδιοῦ καὶ τὴν ἀκτὴ 

ἔκειτο τὸ Ιερό τοῦ Ποσειδῶ νος. Λίγα λείψανά του βρέθηκαν στη θέση αὐτὴ κατὰ τὶς ἀνασκαφές τοῦ Dörpfeld.

Στὰ παληὰ λείψανα τοῦ Ἱεροῦ τοῦ Ποσειδῶνος θὰ πᾶμε ὅταν ξεκινήσουμε ἀπὸ τὸ σημεῖο ποὺ εἶναι τὰ Λατομεῖα τοῦ Κάτω Σαμικοῦ στὶς ὑπώρειες τοῦ Λαπίθα, περάσουμε τη σιδηροδρομική γραμμή καὶ στὸ σημεῖο ποὺ διασχίζει ἡ σιδηροδρομική γραμμή τό βράχο, ὅπου ἦταν χτισμένη ή Καζάρμα καὶ τὸν ἀπέναντί της ἀκριβῶς λόφο καὶ ἀκολουθήσουμε τη δυτική παρυφή τοῦ λόφου αὐτοῦ (ἐκεῖ ἄλλοτε ἦταν καὶ τὸ μικρὸ Διβαράκι).

34. Φραγκοκκλησσιά. 

Β.Α. τοῦ Σαμικοῦ βρίσκον ται κατὰ καιροὺς τάφοι μὲ ἀξιόλογα κτερίσματα Α,Κ,Ε, Ρ χρόνων. Τὸ ρωμαϊκὸ κτίριο στη θέση αυτή, ἴσως Λουτρά, ὀνομάζεται ἀπὸ τοὺς γύρω κατοίκους Φραγκοκκλησιά.

Στη θέση αὐτὴ θὰ πᾶμε ὅταν ἐρχόμενοι ἀπὸ τὰ Κρέστενα, μια σὸ χιλιόμετρο πρὶν τὸ λόφο τοῦ Κάστρου τοῦ Σαμικοῦ, στρίψουμε πρὸς τὰ ἀριστερὰ καὶ βαδίσουμε σὲ ὁμαλὸ ἀγροτικό δρόμο 100 μέτρα πρὸς τὰ βορεινά, στὴν ὄχθη ὁρμητικοῦ χειμάρρου.

35. Β.Δ. Φραγκοκκλησιᾶς. 

Στὴν ἀνατολική παρυφὴ τοῦ σημερινοῦ χωριοῦ Κάτω Σαμικό βρίσκονται κατά καιρούς ἄλλοι τάφοι Α,Κ,Ε καὶ Ρ χρόνων μὲ ἐπίσης ἀξιόλογα κτερίσματα, ἀγγεῖα πήλινα, ἀττικὲς μελανόμορφες καὶ ἐρυθρόμορφες ληκύθους, νομίσματα, χαλκᾶ ἀντικείμενα καὶ ἐπιτύμβιες πλάκες. Στη θέση αὐτὴ φθάνομε, ὅταν στὸ ὕψος τοῦ χωριοῦ Κάτω Σαμικοῦ στρίψουμε πρὸς τὰ πάνω, 300 μέτρα ἀπόσταση ἀπό τό χωριό.

36. Β.Α. Φραγκοκκλησιᾶς. 

Κατά μήκος τοῦ δρόμου ἀπὸ τὸ χωριό Βρύνα πρὸς τὴν Φραγκοκκλησιά, στους πρόποδες τοῦ βουνοῦ Λαπίθα, σώζονται πολυάριθμοι κιβωτιόσχημοι τάφοι Κ.Ε,Ρ ἐποχῆς, ἐρείπια τειχῶν (ἢ ἀναλημματικῶν τοίχων) καὶ πολλὰ σκόρπια ἀρχιτεκτονικά τεμάχια ἑλληνορωμαϊκών χρόνων.

Στὴ θέση αὐτὴ φθάνομε, ὅταν βαδίσουμε σὲ ἡμιονικὴ ὁδὸ γιὰ τὸ χωριό Βρύνα, ἀφοῦ περάσουμε τη Φραγκοκκλησιά, 1.500 περίπου μέτρα ἀπ' αὐτὴ (Φραγκοκκλησιά).

37. N.A. Bρύνας. 

Στὴν εὔφορη περιοχή κοντὰ στοὺς πρόποδες τοῦ Λαπίθα σώζονται τὰ ἐρείπια ἐκτεταμένου οἰκισμοῦ μὲ πολυάριθμα μνημειώδη κτίρια, σὲ ἀπόσταση μεταξύ τους, Κ, Ε, καὶ Ρ χρόνων. Τὰ κινητά ευρήματα εἶναι πολυάριθμα: πήλινα, χάλκινα καὶ λίθινα.

Στη θέση αὐτὴ φθάνομε ὅταν ξεκινῶντας ἀπὸ τὰ Κρέστενα, πάρουμε τὸ χωματόδρομο ανατολικά γιά τό χωριό Βρύνα, πού ἀπέχει ἀπὸ τὰ Κρέστενα περὶ τὰ τρία χιλιόμετρα. ᾿Απὸ τὴ Βρύνα μὲ ἡμιονικὴ ὁδό, ὕστερα ἀπό διαδρομή ἑνὸς καὶ μισοῦ χιλιομέτρου φθάνουμε στο προαναφερόμενο σημείο.

38. Σμέρνα. 

Στην κορυφή τοῦ βουνοῦ τῆς Σμέρνας οικισμὸς ἑλληνορρωμαϊκῶν (;) καὶ μεσαιωνικῶν χρόνων.

Στο χωριό Σμέρνα φθάνομε ἀφοῦ ξεκινήσουμε ἀπὸ τὴν κωμόπολη τῆς Ζαχάρως καὶ μὲ χωματόδρομο καλά διατηρούμενο, προχωρήσουμε πρὸς τὰ βόρεια (διασχίζοντας καὶ τὸ χωριό Ξεροχώρι) περὶ τὰ δέκα περίπου χιλιόμετρα.

Απὸ τὸ χωριὸ τῆς Σμέρνας βαδίζοντας πεζῆ καὶ ἀνεβαίνοντας σὲ μονοπάτι φθάνομε στο Μοναστῆρι τῆς Παναγίας Σμερνιώτισσας. Μια μικρή προσπάθεια καὶ θὰ ἀνεβοῦμε στὴν κορυφή τοῦ βουνοῦ τῆς Σμέρνας (Λαπίθα), ὅπου τὰ ἑλληνορωμαϊκά ἐρείπια τοῦ κάστρου τῆς Σμέρνας, τοῦ μεσαιωνικοῦ οἰκισμοῦ.

39. Γρύλλος (πρ. Μούντριζα). 

Στὰ ὑψώματα Β. τοῦ χωριοῦ, σὲ ἀπόσταση 1.000μ. περίπου, ὅπου ἀναβρύζουν πηγές, υπῆρχε οἰκισμός, Α ἕως Ρ ἐποχῆς. Σώζονται πολυάριθμα ἐρείπια κτιρίων πολλὰ ἀπ' αὐτὰ εἶναι μνημειώδη, ἕνα μάλιστα εἶναι κυκλικό.

Λείψανα τείχους τοῦ οἰκισμοῦ εἶδε ὁ Παπανδρέου. Τα κινητά εὑρήματα εἶναι πολυάριθμα Α,Κ,Ε καὶ Ρ χρόνων. Ἡ οἴκηση τῆς θέσης συνεχίσθηκε καὶ στὸ Μεσαίωνα στο χωριό Μούντριζα (σήμ. Γρύλλος) καὶ ἀναφέρεται μὲ τὸ ὄνομα Moudrusa ἢ Moudriza ἢ La Maudrice στοὺς καταλόγους ἀντίστοιχα τοῦ 1391, 1463 καὶ τοῦ 1467 καὶ ἀριθμοῦσε 100 κατοίκους.

Στὸ χωριὸ αὐτὸ φθάνομε, ὅταν ξεκινῶντας ἀπὸ τὴν κωμόπολη τῶν Κρεστένων πάνω στὸν ἀσφαλτοστρωμένο δρόμο Κρεστένων- ᾿Ανδριτσαίνης, προχωρήσουμε Ανατολικά πέντε χιλιόμετρα. Από τὸ χωριὸ αὐτὸ ἡμιονικός δρόμος μᾶς ὁδηγεῖ σὲ ἀπόσταση ενός χιλιομέτρου στὰ βορεινά στα προαναφερόμενα ερείπια κτιρίων.

40. Ξυλόκαστρο. 

Α. τοῦ χωριοῦ Μούντριζα (σήμ. Γρύλλος), σὲ ἀπόσταση 800μ., σὲ λόφο (ὑψ. 200μ. περίπου). Βρέθηκαν μελανομβαφής λήκυθος ἀττικὴ καὶ πήλινο εἰδώλιο θεάς Α καὶ Κ χρόνων ἀντίστοιχα.

Στη θέση αὐτὴ φθάνομε ὅταν ἀπὸ τὸ προαναφερόμενο χωριό Γρύλλος προχωρήσουμε στὰ ἀνατολικὰ σὲ ἡμιονικὴ ὁδὸ 800 περίπου μέτρα.

41. Διάσελα. (πρ. Μπουμάζι). 

Στὸ λόφο Ν.Δ. τοῦ χωριοῦ ἀποκαλύφθηκαν κατὰ τὴν καλλιέργεια θεμέλια κτιρίων μεγάλων διαστάσεων. Στὴν ἴδια θέση σημειώνονται στο χάρτη τοῦ Graefinghoff Antike Ruinen». Τὰ ἐρείπια Κ(;), Ε(;) καὶ Ρ(;) χρόνων.

Στὸ χωριὸ φθάνομε ὅταν ξεκινῶντας ἀπὸ τὴν κωμόπολη τῶν Κρεστένων καὶ ὁδεύοντας πάνω στὸν ἀσφαλτόστρωτο δρόμο Κρεστένων- Ανδρίτσαινας προχωρήσουμε πρὸς τὰ Ανατολικὰ καὶ στὸ 12ο περίπου χιλιόμετρο τῆς ὁδοῦ στρίψουμε πρὸς τὰ ἀριστερὰ σὲ χωματόδρομο ἀνηφορικό, καλά διατηρούμενο, καὶ προχωρήσουμε περὶ τὰ δυὸ χιλιόμετρα. Σε μικρὴ ἀπόσταση 500 μέτρων Ν.Δ. τοῦ χωριοῦ βρίσκεται ἡ προαναφερομένη θέση.

42. Κουτσοχέρα, 

Β.Δ. Διασέλων. Σὲ ὕψωμα 2 χιλμ. περίπου ἀπὸ τὴν ἀριστερὴ ὄχθη τοῦ ᾿Αλφειοῦ καὶ 800μ. ἀπὸ τὸν παραπόταμό του Κοβίτσα. Υπάρχει οἰκισμός προϊστορικὸς μὲ παχύ περίβολο ἀπὸ μέτριου μεγέθους πέτρες. Ανασκάφηκαν λίγα οἰκήματα ἐσωτερικά τοῦ περιβόλου ποὺ ἔδωσαν ἀγγεῖα ΥΕΙΙΙ ἐποχῆς. Σ᾽ ὅλη τὴν ἐπιφάνεια τοῦ ὑψώματος ὑπάρχουν ὄστρακα καὶ ἄλλα κινητὰ εὑρήματα Α ἕως Ρ ἐποχῆς. Στοὺς Ν.Α. πρόποδες τοῦ ὑψώματος ἐρευνήθηκαν τρεῖς θαλαμοειδεῖς τάφοι πλούσιοι σὲ κτερίσματα ΥΕΙΙΙΑ-Γ ἐποχῆς, καθὼς καὶ λείψανα οἰκιῶν τῆς ἴδιας ἐποχῆς. Στὴν ἴδια θέση βρέθηκαν δύο τάφοι κιβωτιόσχημοι Κ χρόνων.

Στη θέση αὐτὴ φθάνομε ἀπὸ τὸ προαναφερόμενο χωριό Διάσελα με χωματόδρομο κοινοτικό, δυὸ χιλιομέτρων πρὸς τὰ Β.Δ. Ας σημειωθῆ ὅτι στὴ θέση αὐτὴ ὑπῆρχε οἰκισμὸς ποὺ διατηρήθηκε μέχρι τὸ 1.700. Ἡ ἀπογραφὴ τῶν Ἐνετῶν ποὺ ἔγινε το 1689 ἀναφέρει τὸν οἰκισμὸ Κουτσοχέρα με 41 κατοίκους.

43. Τόγια ἢ Πλουτοχώρι.

Α. τοῦ χωριοῦ σώζονται πολλὰ ἐρείπια μνημειωδῶν κτιρίων κτισμένων ἀπὸ μεγάλους πελεκητούς ὀγκολίθους Κ, Ε καὶ Ρ χρόνων. Ανήκουν ἀναμφίβολα σὲ ἀξιόλογο οἰκισμό, ἂν κρίνει κανεὶς ἀπὸ τὴν ἔκταση τῶν ἐρειπίων.

Γιὰ νὰ πᾶμε στὸ χωριὸ αὐτὸ ξεκινοῦμε ἀπὸ τὰ Κρέστενα ὁδεύον τας πρὸς τὰ ᾿Ανατολικά σε χωματόδρομο καλά διατηρούμενο. Αφοῦ διασχίσουμε καὶ τὸ χωριὸ Σκιλλουντία (Μάζι) ποὺ θὰ συναντήσουμε σὲ ἀπόσταση περίπου 12 χιλιομέτρων από Κρέστενα, φθάνο με στὸ προαναφερόμενο χωριό. Λίγο ἔξω ἀπὸ τὸ χωριὸ πρὸς τὰ ἀνατολικὰ συναντοῦμε τὰ ἀρχαῖα ἐρείπια.

44. Φρίξα. (πρ. Φανάρι). 

Σὲ λόφο στὴν ἀριστερὴ ὄχθη τοῦ Αλφειοῦ Β. τοῦ Φαναριού (ή Παλαιοφάναρου) ὑπάρχει οἰκισμός μὲ ἀκρόπολη Κ. Ε καὶ Ρ χρόνων. Ὁ οἰκισμὸς πρέπει νὰ ὑπῆρχε καὶ παλαιότερα μὲ ἀτείχιστη ἴσως τὴν ἀκρόπολη. Τὰ ἐρείπια τοῦ οἰκισμοῦ καὶ τῶν τειχῶν του εἶναι ὁρατὰ ἀνάμεσα στους θάμνους τοῦ λόφου μαζὶ μὲ ἄφθονα ὄστρακα καὶ κεραμίδια. Κάτω ἀπὸ τὴν ἀκρόπολη καὶ σὲ ἀπόσταση 100μ., προς Α., σὲ λοφίσκο, θεμέλια μεγάλου οικοδομήματος.

Γιὰ νὰ πᾶμε στο χωριό αὐτό ἀκολουθοῦμε τὸν ἴδιο δρόμο που μᾶς ὁδηγεῖ στό χωριό Τόγια. Από τό χωριό Τόγια, ὅταν προχωρή σουμε δύο χιλιόμετρα, φθάνομε στο προαναφερόμενο χωριό Ανεμοχωράκι ἢ Φρίξα.

Απὸ τὸ χωριό Φρίξα προχωροῦμε σὲ ἡμιονικὴ ὁδὸ ἑνὸς περίπου χιλιομέτρου πρὸς τὰ βορειοδυτικά γιὰ νὰ φθάσουμε στὸν παλαιὸ οἰκισμὸ Παληοφάναρο.

45. Καλυβάκια. 

Β. Μαζίου, τοῦ εὔφορου οροπεδίου τῶν Μπαμπῶν. Βρέθηκε τυχαία κατά την καλλιέργεια χάλκινη ὑδρία τοῦ -5ου αι. 

Γιὰ νὰ πᾶμε στο χωριό αὐτό ἀκολουθοῦμε τὸν ἴδιο δρόμο που μᾶς ὁδηγεῖ στὸ χωριό Τόγια. Ενα περίπου χιλιόμετρο πριν φθάσου με στο χωριό Τόγια, θα στρίψουμε ἀριστερὰ καὶ σὲ μικρὴ ἀπόσταση φθάνουμε στὰ Καλυβάκια.

46. Αἴπιον. (Μάζι). 

Στα Ν.Α. ὑψώματα τῶν Μπαμπῶν, Δ. τοῦ χωριοῦ Μάζι (σήμ. Σκιλλοῦς) ὑπάρχει μεγάλος οἰκισμὸς μὲ πολλὲς μνημειώδεις οἰκοδομές καταχωσμένες, που διακρίνονται όμως στὴν ἐπιφάνεια τοῦ ἐδάφους. Στην κορυφή τοῦ λόφου που δεσπόζει τοῦ οἰκισμοῦ σώζεται δωρικός ναός τοῦ -4ου αι. ποὺ ἔχει και τὰ 3/4 ἀνασκαφή. Οἱ λοιπές οἰκοδομὲς ἁπλώνονται στὸ πλάτωμα Ν.Δ. τοῦ ναοῦ καὶ στὴ Ν. καὶ Α. ὑπώρεια τοῦ λόφου. Χρονολογοῦνται ἀπὸ τὴν Α ὡς τὴν ἐποχή. Ίχνη τείχους σώζονται στο Ν.Α. ἄκρο τοῦ οἰκισμοῦ ΥΚ χρόνων.

Σημαντικὸς ἀριθμὸς ὀστράκων ΜΕ και ΥΕ χρόνων, πρὸ πάν των ἀπὸ τὰ βαθύτερα στρώματα γύρω ἀπὸ τὸ ναό, βεβαιώνει γιὰ τὴν ὕπαρξη ἐκεῖ οἰκισμοῦ καὶ στὰ προϊστορικά χρόνια.

Ὁ οἰκισμὸς δεσπόζει ὅλου τοῦ καταπράσινου κάμπου τῆς Τριφυλίας καὶ καταλαμβάνει μιά ἀπό τίς πιό εὔφορες περιοχές της. Οἱ περισσότεροι ερευνητές τον ταυτίζουν μὲ πολλὲς πιθανότητες μὲ τὸ ἀρχαῖο Αἴπιον, μιὰ ἀπὸ τὶς Τριφυλιακές πόλεις.

46α. Ν.Α. τοῦ λόφου, 

στὸ διάσελο, σώζονται τα θεμέλια παλαιοχριστιανικῆς βασιλικῆς (Κόκκινης Ἐκκλησιᾶς) κτισμένης ἀπὸ ἀρχαῖο οἰκοδομικό υλικό.

Τὸν ἴδιο δρόμο ποὺ μᾶς ὁδηγεῖ στὰ προαναφερόμενα χωριά ἀκολουθοῦμε γιὰ νὰ φθάσουμε σὲ ἀπόσταση 7 περίπου χιλιομέτρων ἀπὸ τὰ Κρέστενα στο χωριό Σκιλλουντία (Μάζι) ὅπου λίγο πρὶν ἀπὸ τὸ χωριὸ συναντοῦμε ἄφθονα ἐρείπια τῆς παλαιοχριστιανικής βασιλικῆς.

46β. Παληόπορτες. 

Β.Δ. τοῦ χωριοῦ Μάζι. Κατὰ τὴν καλλιέργεια βρέθηκε χαλκίνη αἰχμή δόρατος Α χρόνων. Ἡ θέση Παληόπορτες είναι 500 μέτρα στα βορεινὰ τῆς προαναφερομένης θέσεως.

47. Μάζι. 

Β. τοῦ δημοσίου δρόμου Μάζι Κρέσταινα, στη νότια παρυφή τοῦ χωριοῦ βρέθηκε νεκροταφεῖο ἀνασκάφηκαν 13 κιβωτιόσχημοι τάφοι Κ χρόνων.

Στη θέση αυτή, όπου χτίζεται ο καινούργιος οἰκισμὸς τοῦ χωριού Σκιλλουντία (Μάζι), φθάνουμε ἀκολουθῶντας τὸν ἴσιο δρόμο ποὺ ὁδηγεῖ πρὸς τὰ Μαζοχώρια (Μάζι, Τόγια, Καλυβάκια, Φρίξα) σὲ ἀπόσταση ἓξ χιλιομέτρων ἀπὸ τὰ Κρέστενα.

48. Απιδούλα. 

Β.Α. Μαζίου, βρέθηκαν νομίσματα τῆς Ἡραίας -5ου αι. καὶ Ἠλείας -3ου αι.

Στη θέση αὐτὴ φθάνομε μετά το χωριό Σκιλλουντία (Μάζι), 1.000 μέτρα βορειοανατολικὰ μὲ ἡμιονικὴ ὁδό.

49. Βάτος. 

Στὸν ἀγρὸ τοῦ Γεωργίου Κωνσταντάρα, 400 μ. νότια τοῦ Μαζιού, βρέθηκε πώρινη τεφροδόχος ΥΡ χρόνων. Στη θέση αὐτὴ φθάνουμε μετὰ τὸ χωριὸ Σκιλλουντία (Μάζι), 500 μέτρα στα Νότια, μὲ ἡμιονικὴ ὁδό.

50. Βαγένι. 

Δυτικά τοῦ Μαζιοῦ, σὲ ἀπόσταση 850μ., σὲ ἀντέρεισμα ὑπάρχει μεγάλος ἀποθέτης με μνημειώδεις οἰκοδομές. Τὰ κινητά ευρήματα τοῦ ἀποθέτη (πήλινα ἀγγεῖα, πήλινα ὁμοιώματα οἰκίσκων καὶ χαλκᾶ ἀντικείμενα) εἶναι κατὰ τὸ πλεῖστο A, ἀλλὰ καὶ Κ καὶ Ε χρόνων.

Στη θέση αὐτὴ Δ. τοῦ Μαζιοῦ, φθάνει κανεὶς μὲ ἡμιονική οδό.

51. Ρέθι.
Ν.Δ. Μαζίου. Βρέθηκαν τυχαία κατὰ τὴν καλλιέργεια ἀγγεῖα μελαμβαφῆ μὲ ἔντυπη φυτική διακόσμηση, ὕστερων κλασσικῶν χρόνων
Γιὰ νὰ πᾶμε στὸ σημεῖο αὐτὸ θὰ στρίψουμε σε ημιονική ὁδὸ τριακοσίων μέτρων, ἐλάχιστα μέτρα μπροστά (ΝΔ) ἀπὸ τὸν καινούργιο οἰκισμὸ τοῦ Μαζιοῦ.

52. Αη Τρύφωνας. 

Β.Δ. τοῦ Μαζιοῦ στὸ ψηλότερο ὀροπέδιο τῶν Μπαμπῶν, ἀπέναντι ἀπὸ τὸ Ἱερὸ Ὀλυμπίας. Στη Ν.Α. παρυφὴ τοῦ σημερινοῦ χωριοῦ Μπάμπες υπάρχουν πολυάριθμα ἐρείπια μεγάλων κτιρίων, κτισμένων μὲ καλὰ πελεκημένους ὀγκολίθους καὶ πολλὰ κινητά ευρήματα Α ἕως Ρ ἐποχῆς. Ανήκουν χωρὶς ἀμφιβολία σὲ οἰκισμὸ ποὺ εἶχε ἤδη πιὸ παληὰ ἐπισημάνει ὁ Graefinghoff καὶ ὁ Sperling. Στα τελευταῖα χρόνια μὲ τὴν ἐντατικώτερη καλλιέργεια ἐντοπίσθηκαν περισσότερα κτίρια καὶ τάφοι μὲ ἀξιόλογα κτερίσματα. Τὸν οἰκισμὸ αὐτὸ ταυτίζει ὁ E. Meyer μὲ τοὺς Πύργους χωρὶς ὅμως καμμιὰ ἀποφασιστικὴ ἔνδειξη καὶ τὸν συσχετίζει μὲ τὰ ἐρείπια τοῦ ᾿Αρνοκατάραχου (ἀρ. 59), τὰ ὁποῖα ὡστόσο ἀνήκουν σὲ ἄλλον ἀρχαῖο οἰκισμό, που βρίσκεται σὲ ἀρκετή απόσταση ἀπὸ τὸν πρῶτο.

Γιὰ νὰ πᾶμε στὸν οἰκισμὸ τῶν Μπαμπῶν θὰ ὁδεύσωμε πρὸς Βορρᾶν τῶν Κρεστένων, θὰ περάσωμε μπρὸς ἀπὸ τὸ Νεκροταφεῖο τῆς κωμόπολης καὶ λίγο πιο πέρα θα στρέψουμε πρὸς τὰ πάνω καί, ἀφοῦ βαδίσουμε σε χωματόδρομο καλὰ διατηρούμενο περὶ τὰ τέσσερα χιλιόμετρα θα φθάσουμε στον προαναφερόμενο ναό τοῦ Αη Τρύφωνα. Στον Αη Τρύφωνα ὁδηγεῖ καὶ ἄλλος δρόμος ἀπὸ τὰ ᾿Ανατολικά (καὶ εἶναι ὁ ἴδιος δρόμος ποὺ ὁδηγεῖ στὰ Μαζοχώρια), στρίβει δὲ στα δυτικὰ ἀκριβῶς στὸ σημεῖο ποὺ φτιάχνεται ο καινούργιος οἰκισμὸς τοῦ Μαζιοῦ. Μὲ ἐπίκεντρο τον Αη Τρύφωνα καὶ τὸν οἰκισμὸ Μπάμπες θὰ ἐπισκεφθοῦμε μέ ἀτραπούς καὶ τὴ θέση Λούζη (άρ. 53) στα Βορεινά τοῦ Αη Τρύφωνα καὶ ἀκόμη δυτικώτερα τὴ χαράδρα ὅπου τα λατομεῖα γιὰ τὰ οἰκοδομήματα τῶν ἱερῶν τῆς Ὀλυμπίας (ἀρ. 54).

53. Λούζι. 

Β. Αη Τρύφωνα. Βρέθηκαν τάφοι κλασικών χρόνων, ποὺ περιεῖχαν μελαμβαφῆ ἀγγεῖα καὶ τὸ κάλυμμα χαλκοῦ κατόπτρου (Klappspiegel).

54. Β.Δ. Αη Τρύφωνα. 

Στην δυτική πλαγιά τοῦ βουνοῦ τῶν Μπαμπῶν ἀπέναντι ἀπὸ τὸ Ἱερὸ Ὀλυμπίας στὸ μονοπά τι ἀπὸ τὸ χωριὸ Μπάμπες πρὸς τὸν ᾿Αλφειό εἶχαν ἀπὸ παλαιότερα ἐπισημανθῆ ἴχνη οἰκοδομῆς στὸ ἴδιο μέρος βρέθηκαν καὶ ὄστρακα καὶ πολλὰ κεραμίδια κ χρόνων. Τελευταῖα βρέθηκε ἐκεῖ καὶ τεμάχιο ἀπὸ σίμη- υδρορρόη. Δὲν εἶναι βέβαιο ἂν πρόκειται για μεμονωμένη οἰκοδομή (Ιερό;) ἢ μικρὸ οἰκισμό.

55. B.A. Αη Τρύφωνα. 

Στην μεταξύ τοῦ χωριοῦ Μπάμπες καὶ τοῦ Αγιου Ἠλία (ἀρ. 56) χαράδρα, ἀκριβῶς ἀπέναντι ἀπὸ τὸ ῾Ιερό Ολυμπίας, βρίσκεται ἐκτεταμένο λατομεῖο κογχυλιάτη λίθου. Εἶναι ἕνα ἀπὸ τὰ λατομεῖα ποὺ προμήθευαν τὴν ἀναγκαία πέτρα γιὰ τὶς οἰκοδὲς τοῦ Ἱεροῦ.

56. ῞Αγιος Ἠλίας. 

Στὴ βουνοκορφὴ τῶν Μπαμπῶν ποὺ δεσπόζει τῆς κοιλάδας τοῦ Αλφειοῦ, ἀκριβῶς ἀπέναντι ἀπὸ τὴ συμβολὴ Κλαδέου καὶ Αλφειοῦ, ἀνασκάφηκαν τὰ ἐρείπια κτιρίου, ποὺ ἀνῆκαν πιθανώτατα σε ναό, δωρικοῦ ρυθμοῦ, ὅπως φανερώνουν τὰ τρίγλυφα μὲ μετόπες καὶ οἱ σίμες που βρέθηκαν. Ο ναός Α χρόνων διατηρήθηκε ὣς τὴν Ρ ἐποχή, όπως φανερώνουν τα κινητά ευρήματα.

Στὴ θέση αὐτὴ φθάνομε ἀπὸ τὸν Αη Τρύφωνα πρὸς τὰ Δυτικά, ἀφοῦ περάσουμε τὴ χαράδρα τοῦ Λατομείου, σὲ ἀπόσταση δυό περίπου χιλιομέτρων (ἡμιονικὴ ὁδός).

57. Β.Α. Αγίου Ἠλία. 

Σὲ ὕψωμα ὑπάρχουν ἴχνη μνημειακοῦ κτιρίου, δωρικοῦ ρυθμοῦ, πιθανῶς ναοῦ. Τὰ ἀρχιτεκτονικά του μέλη ἀπὸ κογχύτη λίθο εἶναι σκορπισμένα στὰ πρανῆ τοῦ ὑψώματος, ἀπ᾿ ὅπου προφανῶς ἔχουν κατολισθήσει: τρίγλυφα, δωρικὰ κιονόκρανα καὶ τμῆμα ἐπιστυλίου, μαζὶ μὲ πολλὰ ὄστρακα καὶ κεραμίδια Κ καὶ Ε χρόνων.

Στη θέση αὐτὴ φθάνομε ἀπὸ τὴν προαναφερόμενη, ἀφοῦ προχωρήσουμε πεντακόσια μέτρα βορειοανατολικά ήμιονικὴ ὁδός).

58. Ράσα. 

Στοὺς Β.Δ. πρόποδες τοῦ βουνοῦ τῶν Μπαμπῶν, στὴν ἀριστερὴ ὄχθη τοῦ Αλφειοῦ, ἀπέναντι ἀπὸ τὸ Ἱερὸ τῆς Ὀλυμπίας. Βρέθηκαν σὲ καταστραμμένο τάφο ἀγγεῖα μεσομυκηναϊκῶν χρόνων (ΥΕΙ). Κοντὰ στὴ θέση αὐτή ὑπάρχει πλούσια πηγὴ γνωστὴ μὲ τὸ ὄνομα Σκλιάβα. Ο βράχος ποὺ ὑψώνεται πάνω ἀπὸ τὴν πηγή, ποὺ σίγουρα ἔχει κυλίσει ἀπὸ τὸ βουνό, καὶ ἡ πηγή συνδέον ται στενὰ μὲ λαϊκές παραδόσεις σχετικὲς μὲ τοὺς Αγῶνες τῆς Ὀλυμπίας καὶ τὶς ἀρχαῖες «Ἑλλήνισσες».

Γιὰ νὰ πᾶμε στὴ θέση αυτή ξεκινοῦμε ἀπὸ τὴν Κωμόπολη τῶν Κρεστένων ὁδεύοντας πρὸς τὰ Β.Δ. σὲ ἀσφαλτόδρομο ἐπαρχιακό δύο χιλιομέτρων ὡς τὸ χωριό Μακρύσια. Απὸ ἐκεῖ μέ χωματόδρομο καλὰ διατηρούμενο θὰ προχωρήσουμε πρὸς τὰ βορεινὰ βαδίζοντας παράλληλα μὲ τὸν Αλφειό ποταμό τρία περίπου χιλιόμετρα στην παρυφὴ τοῦ βουνοῦ Μπαμπῶν, πιθανῶς τὸ Τυπαῖον ὄρος τῶν ἀρχαίων.

59. Αρνοκατάραχο. 

Στο μέσον τοῦ ὀροπεδίου τῶν Μπαμπῶν μεταξύ Αη- Τρύφωνα καὶ Μακρυσίων, στο λόφο Αρνοκατάραχο, ποὺ δεσπόζει τοῦ ὀροπεδίου αὐτοῦ, σώζεται ναΐσκος τοῦ Διὸς (πρώϊμου -5ου αι.). Γύρω ἀπὸ τὸ λόφο ἁπλωνόταν ἡ πόλη μὲ οἰκίες καὶ ναούς. Τὰ ἐρείπιά της, ὁρατὰ σὲ μεγάλη έκταση στα καλλιεργημένα ἀγροκτήματα Α μέχρι Ρ χρόνων, ἔχουν σε τμήματα μόνο ἀνασκαφῆ ἡ οἴκηση τοῦ χώρου αὐτοῦ, σύμφωνα μέ τά πολυά ριθμα καὶ ἀξιόλογα κινητά ευρήματα, ἀρχίζει ἀπὸ τὴν ΠΕ καὶ διαρκεῖ ὡς τὴν ΥΡ ρωμαϊκὴ χωρίς διακοπή (βλ. παράρτημα).

Στὸ Αρνοκατάραχο καὶ τὸν ἀρχαῖο οἰκισμό του φθάνομε ἀπὸ τὴν κωμόπολη τῶν Κρεστένων με χωματόδρομο καλὰ διατηρούμενο ποὺ προχωρεῖ πρὸς τὰ βορεινὰ καὶ περνᾶ μπροστά ἀπό τό νεκροταφεῖο τῆς κωμόπολης. Λίγο πιο πέρα καὶ ἀφοῦ προχωρήσουμε ἀνηφορικὰ περὶ τὰ 3 χιλιόμετρα, φθάνομε στὸν ἀρχαῖο οἰκισμό μὲ τὸν ψηλό λόφο του ὅπου ὁ προαναφερόμενος ναός.

60. Λόφος. Υψ. 220μ. Ν.Α. Κρεσταίνων. 

Στο λόφο αὐτὸ σώζονται ἴχνη οἰκισμοῦ ἑλληνορρωμαϊκῶν(;) χρόνων. Στο χάρτη τοῦ Graefinghoff σημειώνεται στη θέση αυτή «Antike Ruinen». Στη θέση αὐτὴ φθάνομε καθὼς θὰ βαδίσουμε ἀπό τά Κρέστενα πρὸς τὴ Βρύνα ἀριστερὰ τοῦ δρόμου σέ ἀπόσταση 300 μέτρων.

61. Κρέστενα. 

Μέσα στὸ χωριὸ καὶ στὴ γύρω του περιοχὴ ἔχουν κατά καιρούς βρεθῆ, κατὰ τὴν ἐκτέλεση οἰκοδομικῶν ἐργασιῶν καὶ κατὰ τὴν καλλιέργεια, νομίσματα καὶ ἀγγεῖα Κλασσικῶν, Ἑλληνικῶν καὶ Ρωμαϊκῶν χρόνων. Πρόκειται πιθανώτατα γιὰ οἰκισμὸ ποὺ ἡ ζωή του συνεχίσθηκε ὣς τὸν Μεσαίωνα, ἴσως τὸ ὄνομα τοῦ οἰκισμοῦ ἦταν τότε Christiana ἀπ' ὅπου ἐνδεχόμενα προέρχεται τὸ ὄνομα τοῦ σημερινοῦ χωριοῦ.

Εἶναι ἡ γνωστή κωμόπολη τῶν Κρεστένων ποὺ ἀπέχει 20 χιλιόμετρα ἀπὸ τὸν Πύργο καὶ 45 ἀπὸ τὴν Ανδρίτσαινα μέ ἀρίστη συγ κοινωνία καὶ ἀσφαλτόστρωτους δρόμους.

62. Τσαμά. Ν.Δ. Κρεστένων. 

Σὲ λόφο στὴν ἀριστερὴ ὄχθη τοῦ Σελινοῦντος, ἐκεῖ ὅπου ὁ ποταμὸς στρέφει ἀπότομα πρὸς Β., εἶχαν παλαιότερα ἐπισημανθῆ ἐρείπια μικροῦ οἰκισμοῦ καὶ Ἱερὸ Κ(;) καὶ Ε(;) χρόνων. Ὁ Partsch εἶδε στη θέση αυτή ἴχνη οἰκοδομῶν, πολυάριθμα ὄστρακα καί μελαμβαφή κεραμίδια. Στη θέση αυτὴ τοποθετοῦν ὁ Partsch καὶ ὁ Graetinghoff τὸν ἀρχαῖο Σκιλλοῦντα (άρ. 69).

Ἡ θέση αὐτὴ βρίσκεται ενάμισυ χιλιόμετρο δυτικὰ τῶν Κρεστένων, δεξιὰ καθώς κατεβαίνουμε στον παλιό δρόμο πριν γίνη ἡ καινούργια παρακαμπτήριος. Ἐκεῖ εἶναι καὶ ἡ γέφυρα τοῦ Σκιλλοῦντος ποταμοῦ ἡ γνωστὴ μὲ τὸ ὄνομα Γεφύρι τοῦ Τσαμᾶ.

63. Ρίσσοβο.

ΝΔ Κρεστένων, στὰ ὑψώματα που χωρίζουν τὸν παραλιακό κάμπο τοῦ Σαμικοῦ ἀπό τήν κοιλάδα τῶν Κρεστένων. Κατὰ καιροὺς βρίσκονται ἐκεῖ πολλὰ κινητά ευρήματα καὶ τάφοι Α., Κ, Ε καί Ρ χρόνων.

Στὸ χωριὸ αὐτὸ φθάνομε ἀπὸ τὰ Κρέστενα ὅταν προχωρήσουμε νοτιοανατολικὰ σὲ χωματόδρομο δύο χιλιομέτρων. Απὸ ἐκεῖ μὲ ἀτραπὸ ὁδηγούμεθα στὸ σημεῖο ποὺ βρέθηκαν τα προαναφερόμενα ἀρχαῖα μνημεῖα.

64. Λαχνίδια. 

Α. Μακρυσίων. Σὲ ἀπόσταση 300μ. ἀπὸ τὴν παρυφὴ τοῦ χωριοῦ βρέθηκε κατὰ τὴν καλλιέργεια τυχαῖα χάλκινο εἰδώλιο ταύρου Γ χρόνων.

Στη θέση αὐτὴ φθάνομε ἀπό τήν κωμόπολη Κρεστένων ἀφοῦ ὁ δεύσουμε πρὸς Β.Δ. σὲ ἀσφαλτόστρωτο επαρχιακό δρόμο ὣς τὸ χωριὸ Μακρύσια. Απὸ ἐκεῖ ἀτραπὸς μᾶς ὁδηγεῖ σὲ ἀπόσταση 300 μέτρων στὴ προαναφερόμενη θέση.

65. Γερακοβούνι 

Λόφος στοὺς βόρειους πρόποδες τῶν Μπαμπῶν, ἀπέναντι ἀπὸ τὸ Ἱερὸ Ὀλυμπίας, ποὺ δεσπόζει τῆς εὔφορης κοιλάδας τοῦ Αλφειοῦ. Στους ΒΔ πρόποδες τοῦ λόφου σὲ ἀπόσταση 20μ. ὑπάρχει πηγή, ποὺ λέγεται Βάρκος. Μία ἄλλη πηγὴ μὲ πιὸ ἄφθονο νερό, σὲ ἀπόσταση 600μ., ΒΑ του Γερακοβουνιοῦ καὶ κοντὰ στὸν Αλφειό, εἶναι γνωστὴ μὲ τὸ ὄνομα Σκλιάβα (βλ. θέση ἀρ. 58). Τὰ εὑρήματα τοῦ λόφου (υψ. 100μ. ἀπὸ τὴ θάλασσα) εἶναι ὄστρακα ΜΕ(;) καὶ ΥΕ χρόνων, καθὼς καὶ Ε καὶ Ρ χρόνων. Πιθανώτατα ἐδῶ ὑπῆρχε μικρὸς ἀγροτικὸς οἰκισμός τόσο στην προϊστορικὴ ὅσο καὶ στὴν ἱστορικὴ ἐποχή. Ἦταν σὲ κάποια σχέση, τουλάχιστον στοὺς ἱστορικούς χρόνους, μὲ τὸ μεγαλύτερο οἰκισμό στις θέσεις ἀρ. 66- 68.

Στην θέση αὐτὴ φθάνομε Ν.Δ. τῆς Ράσας (ἀριθ. θέσεως 58), ἀφοῦ διατρέξουμε ἀπὸ τὰ Μακρύσια χωματόδρομο τρία χιλιόμετρα πρὸς τὰ Β.Α παράλληλα μὲ τὸν Αλφειό ποταμό.

66. Καμπούλη. 

ΒΑ τοῦ χωριοῦ Μακρύσια, στὰ ἀριστερὰ τοῦ Αλφειοῦ, στὸ κτῆμα τοῦ Χατζῆ. Στὸ τμῆμα αὐτὸ τῆς κοιλάδας τοῦ Αλφειοῦ ὑπῆρχε οἰκισμὸς ἐκτεταμένος ἀπὸ τὴν Α ὡς τὴν Ρ ἐποχὴ (πρβ. μὲ θέσεις 67, 68). Απὸ τὶς περιωρισμένες σωστικὲς ἀνασκαφὲς καὶ ἀπὸ ἐπιφανειακὴ ἔρευνα ἀποκαλύφθηκαν ἢ ἐντοπίσθη καν ἐρείπια κτιρίων, τάφοι καὶ Ἱερὸ γυναικείας (;) θεότητας μὲ ἀποθέτη, πλούσιο σὲ ἀναθήματα.

Στη θέση αὐτὴ ποὺ βρίσκεται στη μικρή πεδιάδα, ἀπέναντι ἀκριβῶς ἀπὸ τὸ Ἱερὸ τῆς Ὀλυμπίας, φθάνομε ἀπὸ τὰ Μακρύσια μὲ χωματόδρομο καλά διατηρούμενο, ἀφοῦ βαδίσουμε πρὸς τὰ βορεινὰ τρία περίπου χιλιόμετρα.

67. Λαγκάδια ἢ Αμπέλια. 

Ανατολικὰ καὶ περίπου δίπλα στὴν θέση Καμπούλη (ἀρ. 66). Κατὰ τὴν ἐκτέλεση ἀποστραγγιστικῶν ἔργων στην περιοχή αὐτή ἀποκαλύφθηκε ἄλλο τμῆμα τοῦ οἰκισμοῦ ποὺ ἔχει ἐντοπισθῆ στὴ θέση ἀρ. 66. Σὲ δυὸ τμήματα τῆς ἀποστραγγιστικῆς τάφρου ἐρευνήθηκαν συστηματικά κτίρια καὶ τάφοι κιβωτιόσχημοι καὶ πιθοειδεῖς Α μέχρι Ρ ἐποχῆς.

68. Γριβάκι. 

Ἡ θέση ἔχει πάρει τὸ ὄνομα τοῦ ἰδιοκτήτη τοῦ χώρου ποὺ περιέχει τίς ἀρχαιότητες. Βρίσκεται ΒΔ τοῦ Καμπούλη (θέση ἀρ. 66). ᾿Ανασκάφηκαν καὶ ἐντοπίσθηκαν ἀπὸ ἐπιφανειακὴ ἔρευνα ἐρείπια μνημειακῶν κτιρίων καὶ τάφοι Α μέχρι P ἐποχῆς.

Ἡ θέση αὐτὴ καθὼς καὶ οἱ δύο προηγούμενες (ἀρ. 66 καὶ 67) ἀνῆκαν στὸν ἴδιο οἰκισμό, τοῦ ὁποίου μόνο τμήματα ἔχουν ἐρευνηθῆ. Αν κρίνη κανεὶς ἀπὸ τὰ ἀξιόλογα ευρήματα ποὺ ἔδωσαν τὰ κτίρια καὶ οἱ τάφοι καὶ τῶν τριῶν θέσεων (χαλκᾶ καὶ πήλινες τερρακόττες καὶ ἀγγεῖα, μεταξὺ τῶν ὁποίων πολυάριθμα ερυθρόμορφα ἀττικὰ ἀγγεῖα κ.ά), ὁ οἰκισμὸς αὐτὸς πρέπει να βρισκόταν σὲ ὑψηλὸ οἰκονομικὸ καὶ πολιτιστικὸ ἐπίπεδο. Ἡ γειτνίαση τῆς πλούσιας γῆς τῆς κοιλάδας μὲ τὸν Αλφειό καὶ οἱ ἄφθονες πηγές της κάνουν τὸ ἔδαφος καὶ τώρα τό γονιμώτερο καὶ πλουσιότερο ὁλόκληρης τῆς περιοχῆς.

Καὶ ἡ θέση αὐτὴ εἶναι συνέχεια τοῦ Καμπούλη πρὸς τὰ Β.Δ.

69. Μακρύσια, Σκιλλούς(;). 

Στὸν ἀπότομο λόφο που δεσπόζει πάνω ἀπὸ τὰ Μακρύσια δυτικὰ τῆς κοιλάδας τοῦ Αλφειοῦ. Στην κορυφή τοῦ λόφου Αγιος Ηλίας ὅπου τὸ ὁμώνυμο Μοναστήρι, σχηματίζεται πλάτωμα 100μ. Α Δ καὶ 150μ. B-N. Σ᾿ ὅλη τὴν ἐπιφάνειά του καὶ στὰ πρανῆ βρέθηκαν πολυάριθμα όστρακα καὶ τάφοι ΜΕ μέχρι Ρ ἐποχῆς. Στην ΝΑ πλαγιά τοῦ λόφου, 100 μέτρα ἀπὸ τὸ Μοναστῆρι, ἀποκαλύφθηκε τυχαῖα μικρός τύμβος ποὺ περιεῖχε ταφὲς μὲ ἀξιόλογα κτερίσματα ΜΕ μέχρι ΥΕΙΙΓ ἐποχῆς. Δὲν ὑπάρχει ἀμφιβολία ὅτι στὸν φυσικὰ ὀχυρὸ αὐτὸ λόφο υπῆρχε σημαντικὸς οἰκισμός, δὲν ξέρομε ὅμως ἂν εἶχε καὶ τεῖχος.

Στὸ κεφαλοχῶρι αὐτό φθάνομε ἀπὸ τὴν κωμόπολη Κρεστένων μὲ ἀσφαλτοστρωμένο ἐπαρχιακό δρόμο ὁδεύοντας πρὸς τὰ βορειοδυτικὰ δυὸ χιλιόμετρα.

70. Λαδικού. 

Στὴ ΒΑ παρυφή τοῦ χωριοῦ φανερώθηκαν κατὰ καιροὺς κατὰ τὴν καλλιέργεια καὶ τὴ διάνοιξη κοινοτικῶν δρόμων κινητὰ ἀρχαῖα καί τάφοι ΜΕ- ΥΕ καὶ Α- ΠΧ, καὶ Β χρόνων. Αξιο νὰ σημειωθῆ ὅτι ὅλα τὰ εὑρήματα αὐτὰ προέρχονται ἀπὸ βάθος πολλῶν μέτρων, κάτω ἀπὸ τὴν ἐπιφάνεια τοῦ ἐδάφους, ποὺ εἶναι καθαρὰ ἀργιλοαμμῶδες χωρίς πετρώματα καὶ εὔκολα μετακινεῖται. Στὸ χωριὸ αὐτὸ φθάνομε ἀπὸ τὴν Κωμόπολη Κρεστένων ἀφοῦ προχωρήσουμε πάνω στη δημοσία ὁδὸ πρὸς Πύργον καὶ σὲ ἀπόστα ση τεσσάρων χιλιομέτρων από Κρέστενα, στὸ σημεῖο ποὺ γίνεται ὁ νέος οἰκισμὸς Λαδικοῦ, στρίψουμε πρὸς τὰ ἀριστερά, με χωματό δρομο ἑνὸς χιλιομέτρου.

71. Λόφος Μπέρτσου. 

ΒΔ τοῦ Αγίου Ηλία (ἀριθ. 69), μεταξὺ αὐτοῦ καὶ τῆς θέσης Κανιά (άρ. 72). Αφθονα ὄστρακα ΥΕ, Γ, Κ καί Ρ χρόνων ἔρχονται στὴν ἐπιφάνεια μὲ τὴν καλλιέργεια στὸ γόνιμο ἔδαφος τοῦ λόφου κατὰ πολὺ μικρότερου τοῦ λόφου τοῦ Αγίου Ηλία καὶ βεβαιώνουν τὴν ὕπαρξη ἐδῶ μικροῦ οἰκισμοῦ. Στοὺς ΒΑ πρόποδες τοῦ λόφου, δίπλα στον κοινοτικό δρόμο, σώζονται ἐρείπια κτιρίων Ρ χρόνων, κτισμένα ἀπὸ ὀπτὰ τοῦβλα καὶ τάφοι.

Στη θέση αὐτὴ φθάνομε ἀπὸ τὸ χωριό Μακρύσια ὁδεύοντας ἐπὶ δύο χιλιόμετρα πρὸς τὰ Β.Δ στὸν ἀσφαλτοστρωμένο δρόμο πρὸς ἀρχαίαν Ολυμπίαν καὶ σὲ ἀπόσταση 500 μέτρων Ν.Δ τοῦ δρόμου αὐτοῦ.

72. Κανιά. 

ΒΔ Μακρυσίων, στα πρανή τῶν λόφων ποὺ δε σπόζουν στὸ ΝΔ τμῆμα τῆς κοιλάδας τοῦ Αλφειοῦ, ἐρευνήθηκαν δύο θαλαμοειδείς τάφοι YEIIΑ- Β ἐποχῆς, πλούσιοι σὲ κτερίσματα. Στὸ ἴδιο μέρος πρέπει νὰ ὑπάρχουν καὶ ἄλλοι τάφοι ὁ ἀντίστοιχος οἰκισμὸς θὰ βρίσκεται ἀσφαλῶς στὰ ὑπερκείμενα τοῦ νεκροταφείου ὑψώματα. Στὴν ἴδια θέση βρέθηκαν πολλὰ ὄστρακα Κ καὶ Ρ χρόνων. 

73. Κατὰ τὴν διαπλάτυνση τοῦ ἀγροτικοῦ δρόμου ἀπὸ Μακρύσια πρὸς Κανιά βρέθηκαν τάφοι Ε καὶ Ρ καὶ κτίρια Ρ χρόνων.

74. Στὸ ΒΔ τῆς Κανιᾶς 

λόφο υπάρχει κτίριο +4ου αἰῶνος. Στη θέση Κανιά φθάνομε ἀπό τό χωριό Μακρύσια ὁδεύοντας ἐπὶ δύο χιλιόμετρα πρὸς τὰ Β.Δ στὸν ἀσφαλτοστρωμένο δρόμο πρὸς ἀρχαίαν Ολυμπίαν καὶ σὲ ἀπόσταση δύο περίπου χιλιομέτρων Ν.Δ. τοῦ δρόμου αὐτοῦ. Ἡ Κανιὰ ἀναφέρεται σαν κατοικούμενος οἰκισμός μὲ 48 κατοίκους στὴν ἀπογραφὴ τῶν Ἐνετῶν τοῦ 1689.

75. Βολάντζα. 

1500μ. ανατολικά τοῦ χωριοῦ ἐπάνω σὲ μικρὸ λόφο σώζονται λιγοστὰ ὑπολείμματα τοίχων καὶ κομμάτια ἀπὸ κεραμίδια καὶ ὄστρακα Κ μέχρι Ρ ἐποχῆς. Ἐπειδὴ τὰ εὑρήματα εἶ ναι περιωρισμένα σε μικρό τμῆμα τοῦ, μικροῦ ἄλλωστε, λόφου, εἰκάζει ὁ E. Meyer ὅτι στὴ θέση αὐτή ἦταν κτισμένο μεμονωμένο Ιερό.

Στὸ μέρος αὐτὸ τοποθετεῖ ὁ Leake τὸν ἀρχαῖο Βόλακα. Απὸ τὴν περιοχὴ τῆς θέσης αὐτῆς καθὼς καὶ ἀπὸ τὴν κοίτη τοῦ Αλφειοῦ, στὸ μέρος ποὺ ρέει κοντὰ στὸ λόφο, βρέθηκαν κατά καιρούς διάφορα ἀρχαῖα ἀντικείμενα ἡ ἐποχῆς.

Στὸ κεφαλοχῶρι αὐτό φθάνομε ἀπὸ τὴν Κωμόπολη Επιτάλιο (Αγουλινίτσα), ἂν στὸ ἄκρο τῆς κωμοπόλεως αὐτῆς, ἀμέσως μετά τὸ νεκροταφεῖο, στρίψουμε πρὸς τὰ δεξιά, παράλληλα μέ τή σιδηροδρομική γραμμή, περάσουμε το στενό τοῦ Αγιάννη καί μέ χωματό δρομο καλὰ διατηρούμενο προχωρήσουμε πρὸς τὰ βορεινὰ περὶ τὰ 4 χιλιόμετρα.

76. Ἐπιτάλιον (πρ. Δάρδιζα). 

Στοὺς ὑπερκείμενους ΒΑ τῆς Αγουλινίτσας λόφους, ὑπάρχουν λείψανα οἰκισμοῦ ΥΕ καὶ ἡ μέχρι Ρ χρόνων. Στη θέση αὐτὴ εἶχε δῆ ὁ Boblaye μεμονωμένα ἐρείπια κοντὰ σὲ πηγή. Στο χάρτη τοῦ Graefinghoff σημειώνονται «Spuren antiker οrte». Στὸν ἴδιο οἰκισμὸ ἀνήκουν πιθανὸν καὶ οἱ θέσεις 77 καὶ 78. Ασφαλῶς πρόκειται γιὰ τὸ Ἐπιτάλιο, την πόλη δηλ. τῶν ἱστορικῶν χρόνων ποὺ ἀντικατάστησε το προϊστορικό (ὁμηρικό) Θρύον (άρ. θέσ. 79).

Δάρδιζα εἶναι ὁ λόφος, στην παρυφή τοῦ ὁποίου εἶναι χτισμένο τὸ Ἐπιτάλιον (Αγουλινίτσα).

77. Βόρεια Επιταλίου, 

σὲ ἀπόσταση 700μ., κοντά στὴ Μονὴ Θεοτόκου (Μονή Καλογραιῶν), ἀποκαλύφθηκαν τάφοι κι βωτιόσχημοι μὲ ἀγγεῖα Κ χρόνων. Στο χάρτη τῆς Γεωγραφικῆς Ὑπηρεσίας Στρατοῦ σημειώνονται ἐδῶ ἐρείπια κτιρίων. Ἡ Αγουλινίτσα ἦταν κατοικημένη καὶ στὴν Μεσαιωνική εποχή, μάλιστα στο Γαλλικὸ χάρτη σημειώνεται ἕνας πύργος τῆς ἐποχῆς αὐτῆς στὸ βόρειο τμῆμα τῆς λιμνοθάλασσας.

Ἡ θέση αὐτὴ εἶναι στὸ λόφο Δάρδιζα, 700 μέτρα ἀπὸ τὸ σημεῖο ποὺ εἶναι χτισμένο το Μοναστήρι, στὰ βορεινά.

78. Σαμακιά. 

Στὰ ὑψώματα Δ τῆς Βολάντζας. Σώζονται λείψανα ἀρχαίου οἰκισμοῦ Α, Κ, Ε καὶ Ρ χρόνων. Στὴν ἐπιφάνεια τοῦ ἐδάφους φαίνονται θεμέλια κτιρίων καὶ διάσπαρτα ἀρχιτεκτονικὰ μέλη καὶ λοιπά κινητά ἀντικείμενα (πήλινα καὶ λίθινα καὶ πολλὰ ὄστρακα).

Ἡ θέση αὐτὴ βρίσκεται πρὸς τὰ ἀριστερά καθώς πηγαίνουμε ἀπὸ τὸ Ἐπιτάλιο στο χωριό Βολάντζα (Αλφειούσα) λίγο πριν φθάσουμε στο χωριό.

79. Θρύον ἢ θρυόεσσα. 

ΒΔ τοῦ Ἐπιταλίου (πρ. Αγουλινίτσα), στοὺς λόφους που δεσπόζουν πάνω ἀπὸ τὴν ἀριστερὴ ὄχθη τοῦ Αλφειοῦ ΒΑ τῆς σιδηροδρομικής γραμμῆς καὶ βόρεια τῆς νέας ἐθνικῆς ὁδοῦ. Οἱ λόφοι αὐτοὶ ὀνομάζονται Αγιωργήτικα ἀπὸ τὸ ἐκκλησάκι ποὺ εἶναι κτισμένο σ' ἕναν ἀπ' αὐτούς. Ὁ πιὸ κοντὰ στὴ γραμμὴ πρὸς ΒΑ λόφος λέγεται τοῦ Μπάρκου τὸ βουνό. Στὰ βόρεια καὶ ἀνατολικά πρανή του βρέθηκαν στα τελευταῖα χρόνια πουλυάριθμα ὄστρακα YEIIIB ἐποχῆς. Ἐξ ἄλλου στους νότιους πρόποδες τοῦ λόφου σε βαθειὰ κοιλότητα τοῦ ἐδάφους (ἀποθέτης;), βρέθηκε σωρός ΜΕ και ΥΕ ἀγγείων καὶ ὀστράκων, ὄστρακα ἱστορικῶν χρόνων (Κ, Ε, καὶ Ρ ἐποχῆς), καθώς και τάφοι Ε(;) καὶ Ρ χρόνων, στὰ ἀνώτερα στρώματα τῆς κοιλότητας αὐτῆς.

79α. Επίσης πολυάριθμα ὄστρακα ΥΕ ἐποχῆς βρέθηκαν στὴν κορυφὴ τοῦ ἴδιου λόφου σκόρπια στὴν ἐπιφάνεια τοῦ ἐδάφους καὶ ἀποκαλύφθηκαν τὰ θεμέλια οἰκίας ΥΕIII ἐποχῆς.

Ὁ προϊστορικὸς οἰκισμὸς θὰ πρέπει νὰ ἐκτεινόταν στοὺς λόφους αὐτοὺς καὶ σύμφωνα μὲ τὴν ἐξαιρετική ποιότητα καὶ ἀφθονία τῶν εὑρημάτων πρέπει νά ἦταν ἰσχυρὸς καὶ σὲ ἀξιόλογη ἄνθηση. Οἱ ἔρευνες τῶν τελευταίων ἐτῶν βεβαιώνουν την τοποθέτηση ἐδῶ τοῦ ὁμηρικοῦ Θρύου ἢ Θρυόεσσας, ὅπως ἀπὸ παληά εἶχε προταθῆ ἀπὸ μερικοὺς ἐρευνητές.

Στις θέσεις αὐτές φθάνομε ἀπὸ τὸ Ἐπιτάλιο (Αγουλινίτσα) ἀφοῦ προχωρήσουμε πρὸς τὰ Δυτικὰ περὶ τὸ ἕνα χιλιόμετρο ἐπὶ τῆς δημοσίας ὁδοῦ Πύργου Κυπαρισσίας, ἀκριβῶς στὴν παρυφή τοῦ λόφου ποὺ βρίσκεται τὸ ἐκκλησάκι τοῦ Αγιώργη.

80. ΒΔ τοῦ Ἐπιταλίου (πρ. Αγουλινίτσα). 

Μεταξὺ τῆς λιμνοθάλασσας καὶ τῆς νέας ἐθνικῆς ὁδοῦ. Κατὰ τὶς ἐκσκαφές ΝΔ τῶν Αγιωργήτικων γιὰ τὴν κατασκευή ἀρδευτικοῦ αὔλακα, ἀποκαλύφθηκαν ἀξιόλογα ἐρείπια συγκροτημάτων κτιρίων Κ, Ε καὶ Ρ χρόνων. Σὲ βαθύτερα στρώματα βρέθηκαν ὄστρακα ΜΕ καὶ VE ἐποχῆς· τὰ τελευταῖα αὐτὰ ἔχουν ἴσως κυλήσει ἀπὸ τὸν προϊστορικὸ οἰκισμὸ τοῦ ὑπερκειμένου λόφου τῶν Αγιωργήτικων. ΒΑ τῆς θέσης αὐτῆς καὶ τῆς ἐθνικῆς ὁδοῦ καὶ κατὰ μῆκος τοῦ κοινοτικοῦ δρόμου ποὺ ὁδηγεῖ στὸ Επιτάλιο, ἀποκαλύφθηκε, κατά την διαπλάτυνση τοῦ δρόμου αὐτοῦ, ἐκτεταμένο νεκροταφεῖο Ρ χρόνων.

Σὴ θέση αὐτή, στὴν ὁποία βρίσκονται τὰ ἐρείπια αὐτὰ τῶν κτιριακῶν συγκροτημάτων, φθάνομε ἀπὸ τὸ Ἐπιτάλιο (Αγουλινίτσα), ἀφοῦ προχωρήσουμε ἕνα χιλιόμετρο πρὸς τὰ δυτικά πάνω στην δημοσία ὁδὸ Πύργου Κυπαρισσίας (ἡ τοποθετημένη πινακίδα οδηγεῖ σωστά).

81. Λύκαιο. 

Ἔγινε ξακουστό γιατί συνδέεται μὲ πανάρχαιρες λατρείες, που διατήρησαν μάλιστα την πρωτόγονη μορφή τους ὡς τὰ ὕστερα ρωμαϊκά χρόνια. Ἐδῶ κατά τη μυθική παράδοση γεννήθηκε ὁ Ζεύς, καὶ ἐδῶ ἦταν ἡ πατρίδα τοῦ τραγοπόδαρου Πανός. Ἐπάνω στὴν κορυφή τοῦ Λυκαίου (ὑψ. 1.420μ.), ἦταν ἱδρυμένο τὸ Ἱερὸ τοῦ Λυκαίου Διός, κέντρο λατρείας ὅλων τῶν Αρκάδων, ποὺ τιμοῦσαν τὸν «πατέρα θεῶν τε καὶ ἀνθρώπων» με γιορτές, ἀγῶνες καὶ τελετές, τὰ Λύκαια. Στην κορυφή αὐτή τοῦ βουνοῦ βρέθηκαν λείψανα τοῦ βωμοῦ τοῦ Διός, διαμορφωμένου ἀπὸ τὴ στάχτη τῶν θυσιαζόμενων ζώων. Λίγο πιο κάτω ἀπὸ τὴν κορυφή τοῦ Αγίου Ηλία ἦταν ἱδρυμένο τὸ κυρίως Ἱερὸ τοῦ Διός, ἱερὸς περίβολος ἀπαγορευμένος στοὺς ἐπισκέπτες. Λέγεται ὅτι μέσα σ᾿ αὐτὸν ἄνθρωποι καὶ ζῶα δὲν ἄφηναν σκιά (Παυσ. 8, 38, 5).

Δίπλα στὸ Ἱερὸ τοῦ Διὸς σώζονται τὰ ἐρείπια κρήνης, τῆς Νύμφης Αγνούς, καθὼς καὶ ἄλλων μνημειωδῶν οἰκοδομῶν (ξενώνων, κατοικιῶν τῶν ἱερῶν, στοᾶς κ.ἄ.) πρωίμων ἑλληνιστικῶν χρόνων.

Στο μεταξὺ τῶν δύο κορυφῶν τοῦ βουνοῦ πλάτωμα σώζονται τὰ ἐρείπια τοῦ ἀρχαίου Ιπποδρόμου καὶ τοῦ Σταδίου. Τὰ μνημεῖα αὐτὰ περιγράφει με λεπτομέρειες ὁ Παυσανίας (8, 2, 1 καί 8, 38, 5), καθὼς καὶ τοὺς Αγῶνες, τα Λύκαια, ποὺ ἀναφέρει με πολύ σεβασμό, βεβαιώνοντας ὅτι εἶναι κατὰ πολὺ ἀρχαιότερα τῶν Παναθηναίων. ἀκόμα καὶ ὁ Πίνδαρος ἀφιέρωσε σ᾿ αὐτὰ ὁλόκληρη ὠδή.

Στὸ Λύκαιο πηγαίνομε ὅταν, ξεκινώντας ἀπὸ τὴν Ανδρίτσαινα καὶ ἀκολουθώντας τὸν ἀσφαλτόστρωτο δρόμο πρὸς τὸ ναὸ τοῦ Ἐπικουρείου Απόλλωνος, στο 9ο χιλιόμετρο καὶ στὸ ὕψος τῆς Αγίας Παρασκευῆς στρίψουμε ἀριστερὰ καὶ μὲ χρωματόδρομο, καλά διατηρούμενο ἀπὸ τὸ σημεῖο αὐτό, προχωρήσωμε περὶ τὰ δώδεκα περίπου χιλιόμετρα καὶ φθάσωμε στο χωριό Ανω Καρυές, ἀφοῦ στὸ ἐνδιάμεσο περάσουμε ἀπό τό χωριό Αγιος Σώστης. Από τις Ανω Καρυὲς μετὰ διαδρομή μισής ώρας πεζῆ ἢ μὲ ζῶο φθάνομε στὸ προαναφερόμενο σημεῖο ὅπου τὰ ἀρχαῖα μνημεῖα.

82. Ἱερό Πανός, 

Σὲ ἀπόσταση μιᾶς ὥρας ΝΔ τῆς κορυφῆς τοῦ Λυκαίου ὄρους καὶ μισή ὥρα μακρυά ἀπό τό χωριό Μπέρεκλα (σήμ. Νέδα), ἀποκαλύφθηκε στα 1902 τὸ ἱερὸ τοῦ Πανὸς ἀπὸ τὸν Κ. Κουρουνιώτη. Ο ναός τοῦ θεοῦ τῶν κυνηγῶν καὶ βοσκῶν σώζεται μόνο στὰ θεμέλιά του σ᾿ αὐτὸν ἀνήκουν καὶ οἱ λίγοι μαρμάρινοι σπόνδυλοι καὶ ἄλλα ἀρχιτεκτονικά μέλη ἀπὸ τιτανόλιθο, διάσπαρτα στὸ χῶρο του.

Σὲ ἄλλη θέση τοῦ Ἱεροῦ, ὅπου πιθανὸν ὁ βωμός, βρέθηκαν πολυάριθμα χάλκινα καὶ πήλινα ἀγαλμάτια, ἀρχαϊκῶν καὶ κλασσικῶν χρόνων πολλὰ ἀπ' αὐτά, ἐξαιρετικῆς τέχνης, εἶναι ἐκτεθειμένα τώρα στὸ Ἐθνικὸ Αρχαιολογικό Μουσείο.

83. Θεισόα. 

Αρχαία πόλη τῆς δυτικῆς Αρκαδίας. Οἱ κάτοικοί της μετακόμισαν μαζὶ μὲ ἄλλες ἀρκαδικές πόλεις στη Μεγαλόπολη, ποὺ ἵδρυσε στα -371 ὁ Ἐπαμεινώνδας, σαν προπύργιο τῶν Αρκάδων κατὰ τῶν Σπαρτιατῶν. Ἡ Θεισόα βρίσκεται ἀνατολικὰ τῆς Ανδρίτσαινας κοντὰ στὸ σημερινό χωριό Θεισόα (πρώην Λάβδα)· ἐκεῖ εἶναι ὁρατὰ πολυάριθμα ἐρείπια κτιρίων καὶ πολλὰ εἶναι τὰ διάσπαρτα ἀρχιτεκτονικά μέλη καὶ ἐνεπίγραφα μνημεῖα. Ἡ ἀκρόπολη τῆς Θεισόας ὑψώνεται ΒΔ τοῦ χωριοῦ Λάβδα. Κατὰ τὰ τελευταῖα χρόνια ανασκάφηκε τμῆμα τοῦ νεκροταφείου τῆς πόλης˙ οἱ τάφοι του παρουσιάζουν μοναδικές ἰδιομορφίες ὡς πρὸς τὴν ἐσωτερική τους ὀργάνωση καὶ τὴν διάταξη τῶν νεκρῶν καὶ τῶν κτερισμάτων τους. (Γιαλούρης, Αρχικά Ανάλεκτα Αθηνῶν 1968).

Νικ. Γιαλούρη. Διευθυντοῦ Αρχαιοτήτων

Οδηγός Αρχαιοτήτων αρχαίας Τριφυλίας νυν Ολυμπίας (1)

ΟΛΥΜΠΙΑΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ, Έκδοση ΣΥΛΛΟΓΟΥ ΟΛΥΜΠΙΩΝ, Τ.Δ΄, 1973

(1) Η παροῦσα ἐργασία, μαζὶ μὲ τὸ σχετικό τοπογραφικό χάρτη τῆς ἀρχαίας Τριφυλίας, ἀποτελεῖ τμῆμα μεγαλύτερης μελέτης γιὰ ὁλόκληρο τὸ χῶρο τῆς ἀρχαίας Ηλείας καὶ συγκεκριμένα γιὰ ὅλους τοὺς ἀρχαίους οἰκισμούς καὶ μεμονωμένες θέσεις ποὺ περιέλαβε το κράτος τῆς ἀρχαίας Ηλιδος κατὰ τὴν περίοδο τῆς μεγίστης ἀκμῆς του. Στο σύνολό της ἡ ἐργασία αὐτὴ θὰ δημοσιευθῆ σὲ λίγο, στη σειρὰ τῶν ἐκδόσεων «Αρχαίες ἑλληνικές πόλεις» τοῦ «Αθηναϊκοῦ Κέντρου Οικιστικῆς» τοῦ κ. Δοξιάδη. Τοῦ ἐκφράζονται θερμές εὐχαριστίες γιατὶ ἐπέτρεψε τη δημοσσίευση τοῦ τμήματος αὐτοῦ τῆς μελέτης τοῦ κ. Ν. Γιαλούρη καὶ τοῦ χάρτη ποὺ συνετάγη μὲ τὴ συνεργασία τοῦ ἐκλεκτοῦ τεχνικοῦ ἐπιτελείου τοῦ
Κέντρον Οἰκιστικῆς, καὶ μάλιστα πρὶν δῆ αὐτὴ τὸ φῶς στὴν προαναφερό μένη σειρά.
Τὰ πληροφοριακά στοιχεῖα γιὰ τοὺς δρόμους ποὺ ὁδηγοῦν σὲ κάθε μιὰ ἀπὸ τὶς ἀρχαῖες θέσεις δὲν ὑπάρχουν στὴν ἀρχικὴ μελέτη τοῦ κ. Ν. Γιαλούρη, ἔχουν προστεθῆ ἀπὸ τὸν ἰατρὸ κ. Γ. Δημητρακόπουλο μὲ τὴν ἐποπτεία τοῦ κ. Γιαλούρη.
Στὰ μνημεῖα τῆς περιοχῆς τῆς ἀρχαίας Τριφυλίας (σήμερα ἐπαρχίας Ολυμπίας) ἔχουν προστεθῆ καὶ οἱ χῶροι Λυκαίου, ναοῦ Πανὸς καὶ ἀρχαία Θεισόα.

(2). Ο συγγραφέας τῆς μελέτης αὐτῆς κ. Ν. Γιαλούρης, ἀρχαιολόγος, χρησιμοποιεῖ ἐδῶ τὰ ἀρχαῖα ὀνόματα τῶν διαφόρων θέσεων, ὅσο αὐτὰ εἶναι γνωστά. Γιὰ τὸ λόγο τοῦτο καὶ ἡ ἐπαρχία μας, ποὺ ὀνομαζόταν στὰ ἀρχαῖα χρόνια Τριφυλία, διατηρεῖ στὴ μελέτη τὸ ὄνομα αὐτό, ἀντὶ τοῦ σημερινοῦ, ἐπαρχία Ολυμπίας.